Korea Południowa w uścisku czeboli – ciemna strona cudu nad rzeką Han

Powojenna odbudowa

Korea Południowa uznawana jest za jeden z najbardziej spektakularnych przypadków rozwoju gospodarczego ostatniego stulecia. Gdy w 1953 r. państwo to powstawało ze zgliszczy wojny domowej, a jednym z kluczowych wyzwań stojących przed Koreańczykami było wyżywienie ocalałych, mało kto wyobrażał sobie, że kilkadziesiąt lat później powstanie w tym miejscu jedna z największych i najbardziej innowacyjnych gospodarek świata. 

W ciągu kilku kolejnych dekad gospodarka Korei Południowej doświadczyła głębokiej transformacji, która przy bardzo mocnym wsparciu państwa, wydała na świat wielkie konglomeraty biznesowe. Dziś stanowią one nie tylko motor napędowy kraju, ale także jedne z największych firm w swoich branżach na świecie. Mowa tu czebolach, południowokoreańskich grupach biznesowych zarządzanych przez wąskie grono rodziny założycielskiej oraz jej zaufanych współpracowników i przyjaciół, o wysokim stopniu dywersyfikacji i znaczącym udziale w PKB kraju (Kang, 1996: 11). 

Dane nie pozostawiają wątpliwości co to tego, jak duże jest dziś ich znaczenie dla gospodarki tego kraju. Według raportu Korea CXO Institute w 2019 r. przychód 64 największych czeboli odpowiadał aż za 84,3% PKB Korei Południowej (C. K. Song, 2020). Południowokoreańska gospodarka charakteryzuje się więc wysoką koncentracją siły i wpływów.

Jednakże stopni koncentracji jest jeszcze co najmniej kilka, o czym pisał także badacz zagadnienia rozwoju czeboli Myung Hun Kang. Jak trafnie zauważył, drugim przejawem koncentracji jest przewaga największych konglomeratów nad pozostałymi. Jak pokazują zestawienie Global Fortune 500 oraz dane Banku Światowego, cztery największe czebole Samsung, Hyundai, SK Holdings oraz LG odpowiadały łącznie w 2018 roku za prawie 30% PKB kraju (Fortune, World Bank Open Data, 2020). To właśnie te konglomeraty mają decydujący wpływ na krajową gospodarkę. 

Dodatkowo wewnątrz tych grup ponownie mamy do czynienia z kolejnymi stopniami koncentracji. Choć konglomeraty te składają się z wielu spółek działających na znacznie różniących się od siebie rynkach, to kluczowe role pełnią w nich te największe, odpowiedzialne za najbardziej dochodową część biznesu, jak np. spółki zajmujące się produkcją szeroko pojętego sprzętu elektronicznego oraz półprzewodników w Samsungu (M. H. Kang, 1996: 188). 

To właśnie akumulacja siły gospodarczej daje zarządzającym czebolami rodzinom ogromną władzę i wpływ nie tylko na ekonomię, ale także życie polityczne i społeczne w Korei Południowej. 

Powojnie: biznes zależny od polityki

Historia rozwoju czeboli nierozerwalnie związana jest z postacią autorytarnego prezydenta Parka Chung Hee, który rządził Koreą Południową w latach 1961-1979. Polityk ten doszedł do władzy w wyniku przewrotu wojskowego, a jego twarda ręka w zarządzaniu państwem znalazła swoje odzwierciedlenie w sposobie kreowania odradzającej się gospodarki. To właśnie w wyniku jego wizji w kraju tym miały powstać wielkie krajowe przedsiębiorstwa, których rolą była realizacja planów gospodarczych rządzących. Polityk ten wyraźnie inspirował się historią rozwoju Japonii. Dorastał on bowiem w okresie okupacji, a obserwacja industrializacji i rozwoju wojskowego Japończyków wywarły na nim ogromne wrażenie, stanowiły bowiem przykład skutecznej organizacji. Park ukończył japońską akademię wojskową i służył w jej armii w trakcie II wojny światowej. Zdobyte doświadczenie i wiedza posłużyły mu do zbudowania konglomeratów biznesowych na wzór Zaibatsu, czyli organizacji gospodarczych powstałych w Japonii w drugiej połowie XIX wieku. (E. M. Graham, 2003: 14-15).

W realizacji planu prezydenta Parka Chung Hee kluczową rolę odegrać miały istniejące już na rynku duże koreańskie przedsiębiorstwa. Polityk ten postanowił zmusić wybranych biznesmenów do bliskiej współpracy, a ci mieli służyć dyktatorowi jako narzędzia w realizacji ambitnych planów rozwojowych jego autorstwa. 

Swoistym otwarciem nowego porządku była decyzja o aresztowaniu trzynastu znaczących krajowych biznesmenów, którą podjął dwa tygodnie po przejęciu władzy w 1961 r. Rozszerzone śledztwo objęło kolejnych stu dwudziestu przedsiębiorców, których oskarżono o szeroki zakres przewinień o charakterze korupcyjnym (S. Hoggard, B. K. Kim i C. Moon, 1990: 15). Była to jasna demonstracja siły, mająca pokazać zakończenie pewnego porządku politycznego w kraju. Współpraca z nowym rządem i posłuszeństwo wobec niego stały się kluczowymi warunkami prowadzenia biznesu.

W celu skupienia przedsiębiorców w jednym forum, prezydent Park powołał jeszcze w 1961 r. Federację Koreańskiego Przemysłu (Federation of Korean Industry – FKI), która stanowiła przestrzeń do komunikacji najważniejszych przedstawicieli świata biznesu z rządem. Od tej pory wiele decyzji dotyczących strategicznego wsparcia poszczególnych konglomeratów zapadało w wyniku bezpośrednich rozmów pomiędzy ich właścicielami a prezydentem kraju (M. Kightley, 2013: 112). 

Wybrane przez prezydenta przedsiębiorstwa oprócz ambitnej misji otrzymały także szeroki pakiet wsparcia, który odegrał decydującą rolę w budowie ich potęgi. Pierwszym filarem ich siły była możliwość realizacji inwestycji w określonych branżach, w pełni kontrolowanych wówczas przez rząd. Operowanie na konkretnych rynkach wymagało licencji, a w przypadku największych państwowych inwestycji, decyzje o wyborze wykonawcy nierzadko podejmowane były bezpośrednio przez prezydenta kraju. Zlecenia rządowe w latach 60. były w Korei Południowej głównym źródłem wzrostu gospodarczego (M. H. Kang, 1996: 42). Poprzez wprowadzenie wymogu posiadania licencji, rynki, na których operowały czebole charakteryzowały się niską konkurencyjnością i wysokimi barierami wejścia. Były to doskonałe warunki rozwoju dla uprzywilejowanych firm.

Kolejnym niezwykle istotnym aspektem siły czeboli stał się dostęp do kapitału, który w danym czasie był praktycznie niemożliwy do zdobycia bez wsparcia rządowego. Korea Południowa należała wówczas do najbiedniejszych państw świata, a podstawowym źródłem finansowania stały się środki zagraniczne. Te z kolei trafiały najpierw do dopiero co znacjonalizowanych banków, które decydowały o tym, jakim firmom udzielić kredytów. Środki finansowe miały trafiać do wybranych przez prezydenta firm i branż. Co więcej, czebole mogły liczyć na korzystne warunki kredytu oraz subsydia w przypadku kluczowych inwestycji. Tym sposobem państwo napędzało rozwój poszczególnych gałęzi gospodarki oraz kontrolowało wykonawców strategicznych projektów (A. H. Amsden, 1992: 73).

Każdy z członków FKI otrzymał rolę objęcia swoim biznesem  konkretnych gałęzi gospodarki, tak aby ograniczyć konkurencję pomiędzy nimi. Poza obszarami, w których już posiadały wiedzę i doświadczenie, często przypisywano im zupełnie nowe projekty, wymagające wkroczenia na nowe obszary biznesu. Tym sposobem czebole rozszerzały swój zakres działania i dominowały nad rosnącą ilością rynków (M. Kightley, 2013: 112).

Takie warunki operowania pozwalały konglomeratom na osiąganie znaczących rozmiarów. To natomiast stało się źródłem dwóch niezwykle istotnych przewag rynkowych. Pierwszą z nich był efekt skali. Im więcej dane firmy produkowały, tym mniejsze stawały się ich średnie koszty operacyjne. Rosnąca rentowność pozwalała czebolom na gromadzenie coraz większej ilości kapitału, dzięki któremu mogły rozwijać się coraz szybciej i stopniowo uniezależniały się od państwa.

Drugim ważnym atutem wynikającym z ich wielkości, było zaufanie i prestiż, którymi mogły cieszyć się jako duże i rozpoznawalne firmy. Miało to szczególne znaczenie w przypadku licencji i kontraktów na mniejszą skalę, przy których decyzje o wyborze firmy podejmowali lokalni urzędnicy. Wybór mniejszych i mniej znanych firm często wydawał się im obarczony znacznie większym ryzykiem. Miało to szczególne znaczenie w czasie, w którym koreańska gospodarka na wielu przestrzeniach była jeszcze słabo rozwinięta, a skuteczna ocena kompetencji i doświadczenia potencjalnych wykonawców była utrudniona (M. Kuk, 1988: 43).

Liberalizacja, czyli polityka zależna od biznesu 

Od początku lat 60. liderzy koreańskich konglomeratów rodzinnych bezpośrednio współpracowali z najważniejszymi politykami. Państwo utorowało drogę przed czebolami, aby te stały się motorem napędowym południowokoreańskiej gospodarki. Obie strony były zależne od siebie, tworząc korupcjogenny “ekosystem” polityczno-gospodarczy.

Z czasem więź pomiędzy czebolami a rządem stawała się coraz słabsza, a przede wszystkim zdecydowanie mniej formalna. Na początku lat 80. koreański rząd rozpoczął kampanię liberalizacji gospodarczej, która wiązała się ze znaczącym ograniczeniem jego aktywności interwencyjnych oraz obniżeniem ceł i otwarciem się rynku na zagranicznych konkurentów. Działania te miały stymulować rodzimy biznes do rozwoju dzięki zdrowej konkurencji. Koreański rząd wyrażał coraz większe zaufanie do zasad światowego wolnego rynku, na których krajowa gospodarka miała się odtąd coraz mocniej opierać. Zmiany te były jednak wprowadzane stopniowo, tak aby dać czas czebolom na przygotowanie się do nowych warunków gospodarczych. Stopniowość tego procesu obrazuje wprowadzony w 1984 roku program obniżania ceł, który trwał aż jedenaście lat ( Kong i Koh, 2010: 137-138).

W okresie tym czebole stawały się coraz bardziej niezależne od rządzących, a zmianie uległ także układ sił. Czebole zdobyły kapitał i możliwości nacisku ekonomicznego, które pozwoliły im na nowy format relacji z państwem, opierający się na nieformalnych i nie zawsze legalnych relacjach z politykami. Konglomeraty w coraz większym stopniu odpowiadały za wkład w rozwój technologii w kraju, a jednocześnie rósł także ich udział w PKB kraju (D.H. Lee 2002: 60; A. H. Amsden, 1992: 116. za S. K. Kim, 1987). Były coraz mniej zależne od pomocy państwa, a państwo – coraz bardziej polegało na nich.

Związek między polityką a biznesem obfituje w kontrowersje i skandale, które regularnie przenikają do opinii publicznej i od lat stanowią istotny element debaty politycznej w Korei Południowej. Najbardziej dobitnym przykładem skali korupcji jest przypadek z 2016 roku, związany z prezydent Park Geun-hye, córką rządzącego w latach 1961-1979 generała Parka Chung Hee. Ujawnienie obciążających ją zarzutów doprowadziło do wyjścia na ulicę milionów Koreańczyków i politycznego trzęsienia ziemi. W 2017 roku urzędująca prezydent została odsunięta przez parlament ze stanowiska, a już rok później skazano ją na 24 lata więzienia za przyjęcie korzyści majątkowych od liderów największych koreańskich konglomeratów (BBC, 2018).

W przytoczonej aferze korupcyjnej jedną z kluczowych ról odegrał wnuk założyciela konglomeratu Samsung, jego wiceprezes i faktyczny lider, Lee Jae-yong. W 2017 r. został on skazany na pięć lat więzienia za przekazanie w różnych formach środków o wartości 46,9 mln USD na rzecz fundacji, którą zarządzała bliska osoba z otoczenia prezydent Park Geun-hye. Dzięki temu miał otrzymać zgodę rządowych instytucji na fuzję dwóch spółek grupy oraz poparcie państwowego funduszu inwestycyjnego w kwestiach związanych z obsadzaniem kluczowych stanowisk w zarządzie (H. Jo, 2018). W 2018 r. sąd apelacyjny uniewinnił go jednak z części zarzutów, skracając karę do dwa i pół roku w zawieszeniu i wypuszczając go tym samym na wolność. 

Z kolei prezesowi innego wielkiego czebolu – Lotte – Shin Dong-binowi, przedstawione zostało oskarżenie o wręczenie tej samej fundacji kwoty wysokości 6,46 mln USD. W zamian za przekazane środki, konglomerat ten miał uzyskać państwowe licencje na otworzenie nowych sklepów wolnocłowych. Prezes Lotte został skazany na dwa i pół roku więzienia. Wyroki sądowe liderów największych czeboli wstrząsnęły światem biznesu Korei Południowej i odbiły głębokie piętno na sposobie, w jaki postrzegany jest sposób i etyka działania ich liderów na świecie (CNBC, 2018). 

Czebole służyły także politykom w realizacji ich celów. Jednym z najgłośniejszych przypadków korupcyjnych w Korei Południowej była afera z 2003 r. z udziałem Chung Mong-huna, syna założyciela konglomeratu Hyundai oraz prezesa jednej z kluczowych spółek czebolu. Ujawniono wówczas, że czebol ten dokonał nielegalnej płatności 100 mln USD na konto rządu Korei Północnej, a w zamian za to, kraj ten zgodził się wziąć udziału w pierwszym szczycie obu państw od czasu zakończenia wojny. Wydarzenie to odbyło się w 2000 roku, za co inicjujący je prezydent Kim Dae-jung został odznaczony pokojową nagrodą Nobla. Ponadto Chung Mong-hun miał przekazać północnokoreańskiemu rządowi dodatkowe środki o wartości 400 mln USD w zamian za kontrakty obejmujące przedsięwzięcia deweloperskie na terenie Korei Północnej.  Gdy zarzuty te wyszły na światło dzienne, stojący przed perspektywą trzech lat więzienia, prezes Hyundai Asan postanowił popełnić samobójstwo skacząc z dwunastego piętra firmowego biurowca (Brooke, 2003). 

Droga do reform, czyli jak wyrwać się z uścisku gigantów

Przykładów korupcyjnych powiązań liderów czeboli z najważniejszymi politykami w Korei Południowej jest znacznie więcej, a nierzadko tego rodzaju skandale wpisane są w historię całych rodzin zarządzających, jak w przypadku Samsunga i rodzinnego klanu Lee. Tym co w dużej mierze sprawia, że w praktyce są nietykalni, to dość pobłażliwe traktowanie przez wymiar sprawiedliwości. 

Gdy w 2010 roku światło dzienne ujrzała książka „Think Samsung” napisana przez Kim Yong-chula, byłego prawnika firmy, ówczesny prezes i syn założyciela czebolu Lee Kun-hee został oskarżony o wyprowadzenie z podległych mu spółek środków o łącznej wartości 9 mld USD. Był on także oskarżony o szereg fałszerstw księgowych, fabrykowanie dowodów, a także korumpowanie polityków, urzędników państwowych, sędziów, prokuratorów i dziennikarzy. Pomimo tak poważnych zarzutów i wielu przedstawionych w książce dowodów, Lee Kun-hee nigdy nie został aresztowany, choć na przestrzeni lat 1995-2009 południowokoreańska prokuratura wielokrotnie prowadziła śledztwa w jego sprawie. Dwukrotnie został nawet skazany na karę więzienia w zawieszeniu, lecz za każdym razem uzyskiwał ułaskawienie urzędującego prezydenta (S.H. Choe, 2010).

Według badań przytaczanych przez “Financial Times” w przypadku oskarżeń korupcyjnych liderzy czeboli mają aż 70-procentowe prawdopodobieństwo na uzyskanie wyroku w zawieszeniu, podczas gdy dla pozostałych wynosi ono 40 procent, a dla tzw. “ulicznych rabusiów” to jedynie 20 procent (Harris i Kang, 2018). Ukrócenie nietykalności największych przedsiębiorców w kraju zdaje się być jednym z kluczowych warunków ograniczenia wpływu czeboli.

Nie mniej istotnym aspektem potrzebnej reformy jest zmiana prawa korporacyjnego w Korei Południowej. Choć w ciągu ostatnich dwudziestu lat kolejni południowokoreańscy prezydenci zapewniali, że będą zabiegać o zakończenie monopolu czeboli na krajowym rynku i wprowadzą należytą kontrolę nad nimi, żadnemu z nich nie udało się tego dokonać. Zdaniem analityków Eugene Kima oraz Kim Ah-jeonga, działania wymierzone w ograniczenie korupcji i skazanie liderów czeboli nie przynoszą skutków. Ich zdaniem potrzebna jest gruntowna reforma prawa gospodarczego, prowadząca do wzmocnienia niezależności zarządów oraz rad nadzorczych. Kluczowe jest także powstanie skuteczniejszych narzędzi kontroli zewnętrznej oraz zwiększenie przejrzystości działań biznesowych czeboli (Kim i Kim, 2019).

Ich zdaniem południowokoreańscy politycy powinni czerpać z doświadczeń reformatorskich Japonii, w której już od XIX wieku rozwijały się wielkie konglomeraty biznesowe, najpierw zaibatsu, a po drugiej wojnie światowej keiretsu. Reforma grup biznesowych w Japonii stanowiła część tzw. “Abenomiki”, a jednym z jej elementów były wprowadzone w tym kraju 2014 i 2015 roku kodeksy normujące zasady zarządzania korporacjami oraz stosunki pomiędzy jej ciałami. Doprowadziły one do zwiększenia niezależności oraz większego zróżnicowania zarządów spółek, poprawiając relacje pomiędzy firmami, ich udziałowcami a takżę resztą społeczeństwa (tamże).

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 6/2020

Andrzej Pieniak Absolwent Zarządzania na Uniwersytecie Warszawskim oraz E-Biznesu w Szkole Głównej Handlowej. Studiował także na Ludwig Maximilian Universität w Monachium oraz Sogang University w Seulu. Do jego głównych obszarów zainteresowań należą gospodarcze, technologiczne oraz społeczne aspekty rozwoju państw Azji Wschodniej, w szczególności Korei Południowej i Chin. Autor pracy naukowej na temat technologicznego rozwoju i transformacji południowokoreańskich czeboli. Pasjonat podróży i obcych kultur, starający się poznawać je od jak najautentyczniejszej strony.