Polityka (pro?)rodzinna Państwa Środka

Problem demograficzny Państwa Środka stał się głównym wyzwaniem dla XXI-wiecznej polityki wewnętrznej kraju. Rosnące koszty życia i dążenia Chińczyków, połączone z ciągłym wzrostem ekonomicznym państwa, doprowadziły do sytuacji, w której dysproporcja płci, starzenie społeczeństwa oraz wciąż malejąca liczba urodzeń, jedynie potęgują wyzwania stojące przed władzą ChRL. Rząd chiński od 2015 roku, po całkowitym wycofaniu się z polityki jednego dziecka, próbuje spowolnić kryzys demograficzny i idące za nim negatywne skutki, jednak działania te pozostają niewystarczające i nie satysfakcjonują potencjalnych przyszłych rodziców. Komunistyczna Partia Chin (KPCh) mimo liberalizacji kontroli urodzeń w kraju, wciąż będzie zmagać się ze skutkami starzejącego społeczeństwa, które w obecnych czasach zmienia tradycyjny model rodziny na poczet konsumpcyjnego trybu życia.

Słowa kluczowe: ChRL, polityka jednego dziecka, polityka rodzinna, demografia Państwa Środka, kontrola urodzeń

Polityka jednego dziecka

Dyskusja na temat współczesnej polityki rodzinnej Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) opiera się zazwyczaj na stosowanej w latach 1977-2015 Polityce jednego dziecka (计划生育政策 jìhuà shēngyù zhèngcè). Jej celem było ograniczenie przyrostu naturalnego Chin, stąd też każda para mogła posiadać tylko jednego potomka. Wyjątki stanowiły sytuacje, w których rodzicami były osoby pochodzące z mniejszości etnicznych lub pierwsze dziecko było niepełnosprawne fizycznie bądź umysłowo. Zdarzały się również sytuacje, w których rodzice za odpowiednio wysoką opłatą mogli wykupić zezwolenie na posiadanie drugiego dziecka, jednak polityka ta w swojej brutalności (kult syna doprowadzał do sytuacji takich jak córkobójstwo, przymusowe aborcje i sterylizacje), odniosła negatywne skutki zarówno w kwestiach społecznych (łamanie praw człowieka), jak i gospodarczych (nierówność demograficzna).

Jej założenia były wprowadzane stopniowo między 1971 a 2015 rokiem pod postacią sześciu dokumentów regulujących (1971: Raport o dobrym planowaniu rodziny – 关于做好计划生育工作的报告, 1980: List otwarty do komunistów i członków Ligi Młodzieży Komunistycznej w sprawie kontrolowania wzrostu populacji kraju – 关于控制我国人口增长问题致全体共产党员、共青团员的公开信, 1991: Decyzja o wzmocnieniu planowania rodziny i ścisłej kontroli wzrostu populacji – 关于加强计划生育工作严格控制人口增长的决定, 2002: Prawo planowania rodziny w Chińskiej Republice Ludowej – 中华人民共和国人口与计划生育法, 2013: Decyzje Komitetu Centralnego KPCh w kilku głównych kwestiach kompleksowego pogłębiania reform – 中共中央关于全面深化改革若干重大问题的决定, 2013: Opinie w sprawie dostosowania i poprawy polityki urodzeń – 关于调整完善生育政策的意见), a sama idea potrzeby kontrolowania demografii ChRL była głównym tematem omawianym podczas XII Zjazdu Komunistycznej Partii Chin (KPCh).

Druga dekada XXI wieku

Jednak niespełna czterdzieści lat społecznej kontroli nad liczbą urodzeń w połączeniu z wciąż przyspieszającym rozwojem gospodarczym Chin doprowadziły do sytuacji, w której rezygnacja z polityki jednego dziecka nieznacznie wpłynęła na zachęcenie Chińczyków do posiadania rodzin dwudzietnych. Kiedy w 2015 roku zrezygnowano z tak silnych ograniczeń, Chińczycy nielicznie zaczęli korzystać z tego przywileju, bowiem wraz z malejącą liczbą obywateli ChRL zaczął rosnąć chiński rynek, a zwyczaje konsumenckie i dążenia zawodowo-społeczne zaczęły prowadzić w kierunku raczej konsumpcyjnego stylu życia, w którym kariera zawodowa i majątek odgrywały rolę ważniejszą niż zakładanie rodziny, a co za tym idzie – rodzenia dzieci. Celem tego artykułu jest więc polemika ze skutecznością prowadzonej przez ChRL polityki rodzinnej, a nawet zaznaczenie braku jej rzetelnego sprecyzowania w obecnych realiach rozwoju państwa.

Oprócz wspomnianych zmian, jeśli nawet ktoś decyduje się na wychowanie potomka, przekazane w 2020 roku przez serwis Xinhua koszty oszacowane przez Narodowe Biuro Statystyczne wskazują, że wychowanie dziecka od urodzenia do 22. roku życia kosztuje średnio 710 000 RMB (425 400 PLN). W większych miastach koszty te rosną do nawet 1,4 mln RMB (840 000 PLN). W szacunki nie wliczono natomiast kosztów studiowania za granicą, kupna domu, samochodu czy wyprawienia ślubu. (Wang, 2020) Taki ciężar zniechęca wiele rodzin klasy średniej do posiadania drugiego dziecka.

Mimo to, rząd ChRL zaczął proponować Chinkom programy zachęcające do posiadania dwójki dzieci. Ciekawe jest jednak to, że propozycje te były skierowane przede wszystkim do żeńskiej części społeczeństwa, a pojęcia takie jak “urlop tacierzyński” nie pojawiły się w chińskich propozycjach, które przecież powinny zachęcać obydwie strony odpowiedzialne za wychowanie dzieci. Rząd przygotował zmiany takie jak: wydłużenie urlopów macierzyńskich do minimum 98 dni, zakaz zwalniania kobiet ciężarnych, okresy na ochłodę (miesięczny czas na zastanowienie dla małżeństw, które chcą się rozwieść), usprawnienie opieki okołoporodowej, rozwój przedszkoli oraz edukacji wczesnoszkolnej. Same rozwody stały się prostsze w osiągnięciu, jednak sędziowie nadal niejednokrotnie powołując się na charakter swojej pracy, nie chcą ich udzielać, podkreślając (według politycznego dyskursu Xi Jinpinga), że to rodzina jest podstawą społeczeństwa. (Merics, 2021 i The Economist, 2021) W wyniku, co szósta sprawa rozwodowa kończy się sądowymi bataliami o rozwiązanie małżeństw, których i tak zawiera się w Chinach coraz mniej, a jeśli już – w późniejszym wieku (co również wiąże się z obniżeniem dzietności – późne ciąże niosą za sobą ryzyko powikłań zarówno dla matki, jak i dziecka). (Nikkei Asia, 2021)

Najnowsze postanowienia

Zmiany mają być związane nie tylko z wciąż rozwijającą się klasą średnią i jej dążeniami. Chiny zwróciły również uwagę na potrzebę rozwoju dzieci mieszkających na terenach wiejskich. Podczas wideokonferencji zorganizowanej 01.06.21 przez Biuro Główne Centralnej Komisji Kierowania Postępem Kulturalnym i Etycznym zaznaczono, że to młodzież jest przyszłością kraju. Podkreślono potrzebę kultywowania moralnego charakteru i dobrego stylu życia również wśród wiejskich dzieci. Ma to się odbywać przy pomocy zaangażowania wolontariuszy w “pomaganiu dzieciom wiejskim w realizacji ich marzeń i organizacji różnych zajęć”. (Xinhua, 2021) Mimo wszystko, obietnice te pozostają nadal hasłami bez pokrycia.

Ten sam dzień był związany również z wdrożeniem zmian w Ustawie o Ochronie Nieletnich. Zawarto w niej zapis, który nakazuje korzystanie z fotelików dziecięcych podczas jazdy samochodem. (Xinhua, 2021) Ma to wpłynąć nie tylko na bezpieczeństwo dziecka, ale również wprowadzić nieletnich do podstaw prawa ruchu drogowego. Rząd podkreślił, że ochrona nieletnich przed wypadkami drogowymi nie jest wystarczająca jeśli rodzice nie będą zaangażowani w odpowiednią edukację. Zasugerowano, że rola rodziców i szkół w nauczaniu o bezpieczeństwie jest niezbędna, stąd należy motywować całe środowisko do edukowania najmłodszych, nie licząc jedynie na zapisane w ustawach prawa.

Reakcje kobiet

Jednak programy zaproponowane przez KPCh nie spotkały się z przychylnym spojrzeniem kobiet, przede wszystkim dlatego, że żaden z nich nie był związany bezpośrednio z kobietą-matką. Wprawdzie zapewnienie dziecku edukacji w pierwszych latach jego rozwoju jest bardzo istotne, jednak nie mówi się o tym, jak ma wyglądać powrót kobiet do miejsc pracy i czy w ogóle będą miały taką możliwość. W Chinach ponad połowa kobiet podczas rozmowy o pracę spotyka się z pytaniami natury prywatnej (czy mają partnera, czy planują mieć dzieci). Odpowiedzi niejednokrotnie uniemożliwiają kobietom otrzymanie stanowiska, gdyż zdarza się, że jedyną możliwością dostania pracy jest… rezygnacja z macierzyństwa.

Paradoks łączący sfery zawodową i rodzinną kobiet czyni je tymi, które według rządu powinny jednocześnie pracować i zajmować się domem (wychowaniem dzieci, spełnianiem się jako żony), ale tym samym, według pracodawców, zrezygnować z pełnienia funkcji rodzinnych. Oczywiście sytuacja wyglądałaby inaczej, gdyby prawo do urlopu przysługiwało również ojcom, ale tutaj KPCh nie wprowadza znacznych zmian. Od 2016 roku ojcom przysługuje jedynie 14 dni urlopu tacierzyńskiego. (New Horizons, 2021) Konfucjańskie zasady związane z hierarchią społeczną i rolami w rodzinie stoją w sprzeczności z żyjącym coraz szybciej konsumpcyjnym życiem Chińczykami. Chcąc pozostać zgodnymi wobec tych dwóch kwestii, buduje się presja wobec społeczności kobiecej i dzieci, które już na świat przyszły.

Sceptycyzm rodziców i problemy dyskryminacyjne

Po 2015 roku wprawdzie nastąpił niewielki wzrost narodzin, jednak był on jedynie początkiem kolejnego drastycznego spadku po roku 2016 (w roku 2019 liczba urodzeń była najniższa od 1952 r. i wynosiła 10,5 urodzeń na 1000 mieszkańców), a trendy związane ze zmianami w schematach rodzin ChRL (rodziny jednodzietne, nieślubne związki, życie singli) zaczęły stanowić coraz mocniejsze oderwanie od dążeń KPCh. Stąd też 31.05.2021 miała miejsce druga liberalizacja kontroli urodzeń. Jako pierwszy doniósł o tym w enigmatyczny sposób serwis Xinhua, opisując informację jednym zdaniem “Chiny będą wspierać pary posiadające trzecie dziecko”. (Xinhua, 2021) Powołując się na statystyki Narodowej Komisji Zdrowia o starzejącym społeczeństwie, chińska Rada Państwa zaznaczyła swoje obawy jakoby odsetek osób po 60. roku życia w Chinach miał wzrosnąć z 10% pod koniec lat 90. trzykrotnie do roku 2035. (Xinhua, 2021)

Jednak świat zareagował na ten plan sceptycznie. Dotychczasowe “starania” Partii nie wniosły wyraźnych, pozytywnych zmian w demografii ChRL. W maju 2020 roku Si Zefu, członek komitetu Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin uznał, że “nastoletni chłopcy w Chinach mają coraz większą skłonność do rozwijania słabego charakteru, niskiej samooceny i nieśmiałości, co nazywam „feminizacją chłopców”. Feminizacja chłopców, jeśli nie zostanie wyleczona, zagrozi przetrwaniu narodu”. W odpowiedzi na obawy polityka zareagowało Ministerstwo Edukacji proponując zwiększenie wymiaru godzinowego zajęć wychowania fizycznego i zdrowia psychicznego w szkołach jako środków “promowania męskości” wśród chłopców. (The Diplomat, 2021) Sama idea może faktycznie w pozytywny sposób wpłynąć na kształtowanie psychiki i fizyczności młodych mężczyzn, jednak obawy niesie sformułowanie “promowanie męskości”, które z góry zakłada powielanie stereotypowych wzorców męskości, klasyfikując je jako jedyne słuszne. Mimo to, w kraju takim jak Chiny, gdzie problemy i schorzenia psychiczne w pewnym stopniu nadal ulegają tabuizacji, pozytywną przesłanką jest, że zajęcia lekcyjne z nimi związane mogą pojawić się w szkołach.

Z drugiej strony jednak, sytuacje określane jako “feminizacja chłopców” są ostro krytykowane przez władze szkół i nauczycieli. Historia siedmioletniego chłopca, który zdecydował przyjść do szkoły w spódnicy, po opublikowanych przez jego ojca wpisach w internecie, obudziła wrzawę. Nauczycielka zajęć z “prawa i moralności” skrytykowała chłopca za jego ubiór na forum całej klasy. Szkoła zareagowała natychmiastowo, obwiniając sytuacją rodziców za to, że zgodzili się aby ich syn ubrał to, co chciał. (SupChina, 2021) Nastąpiło swego rodzaju odwrócenie ról, w których to dzieci z klasy chłopca stanęły w jego obronie. Tym razem to rodzice podopiecznych podstawówki zadbali o otwartość umysłów, kształtowanie tolerancji, a co za tym idzie – zwiększenie poczucia bezpieczeństwa wśród dzieci. Badania porównujące rodzicielstwo chińskie i amerykańskie potwierdzają, że rodzice chińscy w dużo większej mierze kładą nacisk na kształtowanie w dzieciach cech społecznych aniżeli indywidualnych, budując umiejętności takie jak współpraca czy skromność. (Wu i in., 2002; za: Afek J., Gut A. ) Szkoła nie przyłożyła się do realizacji założeń, według których edukowanie dzieci miało odbywać się zarówno na gruncie szkolnym, jak i rodzinnym. Doświadczenie siedmioletniego ucznia jest prawdopodobnie jednym z wielu zdarzeń tego typu w chińskiej codzienności, ale z pewnością nie wpływa pozytywnie na poczucie bezpieczeństwa dzieci wobec autorytetów, którymi powinni być nauczyciele, ani na spokój rodziców związany z wychowaniem i dojrzewaniem ich potomstwa poza domem.

Pokolenie emerytów

Należy pamiętać również, że oprócz rodziców i dzieci, dużą częścią tego starzejącego się społeczeństwa są dziadkowie. Popularny model rodziny 4-2-1 wskazuje na fakt, że polityka rodzinna zmaga się z wyzwaniami nie tylko w sferze dzietności, ale również opieki nad osobami starszymi. Jest to temat często pomijany, ale tak naprawdę to dysproporcja osób młodszych do starszych jest sednem problemów ekonomicznych współczesnych Chin. Coraz więcej starszych osób żyje samotnie. Schemat rodzin wielopokoleniowych żyjących pod jednym dachem upada, a szacunki wskazują, że w Szanghaju i prowincji Zhejiang samotnie żyje nawet 77,9% osób starszych. (Li, 2003; za: Afek J., Krupa D., Walczak D., 2015) Poczucie odpowiedzialności za ich los maleje, a istota tradycyjnych wartości i obowiązku wspierania rodziców przemieniła się jedynie w zapis prawny. Władze ChRL próbują niwelować negatywne skutki starzejącego się społeczeństwa, wprowadzając zmiany takie jak nowelizacja ustawy z 1996 r. “O ochronie praw i interesów osób starszych” w 2013 roku. Według niej, dzieci i ich małżonkowie to osoby odpowiedzialne za “wspieranie starszych”, mają oni m.in. zapewniać bezpieczeństwo finansowe, opłacać leczenie czy zapewniać spokój emocjonalny często odwiedzając krewnych. Jednak są to działania zastępcze i częściowe. Bowiem bez zwiększenia liczby urodzeń państwo nie będzie miało dostatecznej liczby obywateli pracujących na poczet emerytów. Trudno jest również egzekwować wymienione w ustawie zasady oraz zmuszać bliskich do pokonywania setek kilometrów, jeśli np. dzieci wyemigrowały do miast pozostawiając rodziców w miejscu swojego dorastania.

Wydawać by się mogło, że dostatecznym zabezpieczeniem dobrostanu osób starszych są emerytury. Jednak w Chinach ze świadczeń tego typu w 2010 r. korzystało jedynie 23% osób uprawnionych. 35% korzystało z pomocy rodziny, ale zdecydowanie największą grupą były osoby utrzymujące się z pracy własnej, bo aż 36,7%. Cztery podsystemy emerytalne wprowadzone przez ChRL nie są wystarczające, nie obejmują odpowiedniej liczby obywateli, stąd pojawia się problem, jakoby to właśnie dzieci emerytów miały całkowicie opłacać życie rodziców i teściów. Stając przed rosnącymi wydatkami wewnątrz rodziny, planowanie posiadania potomstwa staje się kwestią jeszcze bardziej odległą. Część środków, które mogłyby zostać przeznaczone na wychowywanie własnych dzieci, Chińczycy decydują się łożyć na utrzymanie osób, które samodzielnie nie są w stanie opłacać swoich potrzeb- rodziców. Plany o dzieciach odchodzą tym samym na dalszy tor.

Podsumowanie

Ostatnie dekady rozwoju gospodarczego Chin spowodowały, że konsumpcyjny styl życia i dążenie do zarobku znacząco przyczyniły się do zmian w planowaniu polityki rodzinnej ChRL. Chińczycy z coraz większą niechęcią podchodzą do zakładania rodzin, szczególnie dwu- i wielodzietnych, powołując się na rosnące koszty życia, a co za tym idzie – zobowiązania zawodowe. Ponadto, zmieniające się trendy związane ze sferą związków (rosnąca liczba singli, poświęcenie się karierze zawodowej kobiet) również stanowią wyzwanie dla rozwijającego się problemu demograficznego Państwa Środka, który nie tylko związany jest z dysproporcją kobiet i mężczyzn, lecz także społeczeństwem starzejącym się. KPCh po zniesieniu polityki jednego dziecka dwukrotnie liberalizowała obostrzenia związane z liczbą dozwolonych w rodzinie narodzin, jednak nie przełożyło się to na faktyczny wzrost dzietności i walkę z problemami demograficzno-gospodarczymi. Stąd też, mimo najnowszych ogłoszeń, okazać się może, że brak konkretnej polityki prorodzinnej proponowanej przez Pekin wciąż będzie przyczyniać się do zwolnienia rozpoczętego przeszło 40 lat temu otwarcia gospodarczego.

Pytanie pozostaje jedno – czy ChRL ma w ogóle polityką prorodzinną? Według wielu osób problem leży w tym, że chiński rząd liberalizuje zapis, który w obecnych czasach nie jest dla Chińczyków tak krzywdzący i kontrowersyjny jak czterdzieści lat temu. Dziś nie wystarczy “danie możliwości”. KPCh powinna wprowadzić faktyczny plan rozwoju polityki prorodzinnej, który da zarówno kobietom, jak i mężczyznom narzędzia do zakładania i co ważniejsze – utrzymywania rodziny w kraju, w którym koszty życia rosną wraz ze spadkiem liczby urodzeń. KPCh poprawnie definiuje problemy demograficzne Państwa Środka, jednak ich decyzje w ostatnim półwieczu na niewiele zdają się w obliczu rosnących wyzwań wewnątrz Chin.

Ponadto, należy zastanowić się, czy kierownictwo KPCh jest w stanie zachować wysokie tempo rozwoju gospodarczego przy jednoczesnych staraniach o odwrócenie negatywnych skutków kontroli urodzin. Automatyzacja produkcji, szersze wykorzystanie sztucznej inteligencji czy rozwijanie użycia sieci 5G to tylko nieliczne ze sposobów walki z problemem demograficznym. (Sarek, 2021) Jednak modernizacja przemysłu niekoniecznie będzie równać się wzrostowi dzietności Chin. Istnieje obawa, że społeczeństwo, korzystając z dóbr rozwijających się w Państwie Środka technologii, jeszcze mocniej zachwyci się ich postępem i w dalszym ciągu korzystać będzie z jej “nowinek” aniżeli większych zasobów czasowych i finansowych do wychowywania dzieci.

Sandra Krawczyszyn Absolwentka filologii dalekowschodniej ze specjalnością chińską (lic.) na Uniwersytecie Wrocławskim. Obecnie studentka Contemporary China Studies na Renmin University w Pekinie. Stażystka Instytutu Boyma oraz członkini projektów związanych z regionem Dalekiego Wschodu. Jej zainteresowania naukowe to społeczeństwo Chin i jego przemiany w kontekście kobiet i dzieci oraz szeroko pojęta kultura i sztuka Azji Wschodniej. Prywatnie autorka Jadeitowego Podcastu, miłośniczka fotografii i dobrej kawy.