Prawa kobiet w Indonezji i ich partycypacja w życiu politycznym

Korzenie indonezyjskiego feminizmu sięgają końca XIX wieku, a pierwsze działaczki skupiały się w swoich postulatach na równym dostępie do edukacji. W kolejnym stuleciu kobiety stopniowo wywalczyły sobie poprawę statusu społecznego, a w ciągu ostatnich kilkunastu lat zwiększył się ich udział w polityce. Mimo to ich pozycja pozostaje relatywnie słaba, zaś jej wzmocnienie wymaga przemyślanych zmian systemowych.

Krótka historia walki o prawa kobiet w Indonezji zaczyna się 21 kwietnia 1879 roku. Tego dnia, w arystokratycznej rodzinie na Jawie, urodziła się Raden Ajeng Kartini – obecnie uznawana za symbol emancypacji kobiet w największym archipelagu świata.

Kartini, z racji pochodzenia nazywana czasem jawajską księżniczką, zaczęła prowadzić działalność na rzecz wyrównywania szans kobiet w życiu społecznym już jako nastolatka.^[1] Po ukończeniu szkoły podstawowej, rozżalona brakiem możliwości kontynuowania edukacji, rozpoczęła działalność mającą wzmocnić pozycję mieszkanek ówczesnych Holenderskich Indii Wschodnich, przede wszystkim w zakresie dostępu do edukacji (Coté, 2008: 1). Sama Kartini mogła się uczyć tylko do 12. roku życia. Potem, zgodnie z tradycją, przebywała w domu, aby przygotować się do zamążpójścia (Weber, 2019: 104). W tym czasie nieformalnie kontynuowała jednak swoją edukację, w tym utrzymując listowny kontakt z holenderskimi rówieśnikami (zob. np. Coté, 2014). Raden Ajeng Kartini zaczęła również pisać listy do indonezyjskiego czasopisma Semarang, w których przedstawiała trudną sytuację miejscowych kobiet (Bijl i Chin, 2020: 5–8).

Pionierka indonezyjskiego feminizmu zmarła w wieku zaledwie 25 lat, kilka miesięcy po urodzeniu pierwszego dziecka, ale działalność, której dała początek kontynuowały jej siostry. Jednym z celów “jawajskiej księżniczki” było zakładanie placówek edukacyjnych. Po jej śmierci, z inicjatywy jej sióstr, a także innych osób zaangażowanych w emancypację kobiet zaczęto zakładać coraz więcej szkół jej imienia, których podstawowym celem była pomoc w zdobyciu edukacji przez młode kobiety. Jej listy zostały zebrane i opublikowane po holendersku, aby po latach zostać przetłumaczone na język angielski (publikacja Letters of a Javanese Princess została wydana w 1920 roku przez A.A. Knopf). W zebranej korespondencji Kartini przedstawiała swoje postępowe poglądy. Sprzeciwiała się między innymi niskiej pozycji społecznej dziewcząt i kobiet, opowiadała się za ich nieograniczonym dostępem do edukacji, krytykowała poligamię i zwyczaj pingit, czyli przetrzymywanie dziewcząt w odosobnieniu, aby przygotować je do wyjścia za mąż (Weber, 2019: 104; Bijl i Chin, 2020).

Osiągnięcia Kartini i jej sióstr zainspirowały innych do promowania działalności społecznej na rzecz kobiet. Z czasem zaczęły powstawać organizacje działające na rzecz ich równego traktowania. W 1928 roku został zorganizowany pierwszy Kongres Kobiet Indonezji (Korwani) (zob. Blackburn, 2008). Po uzyskaniu przez kraj niepodległości urodziny Kartini zaczęły być obchodzone jako jedno z oficjalnych świąt.

Działania na rzecz równouprawnienia upowszechniały się, ale trudna sytuacja polityczna związana z dojściem do władzy generała Suharto w latach sześćdziesiątych XX wieku, zablokowała organizacjom feministycznym możliwość działania.

W 1950 roku powstała Gerwani (Gerakan Wanita Indonesia), czyli Indonezyjski Ruch na rzecz Kobiet – organizacja zajmująca  się ich podstawowymi prawami, w tym dostępem do edukacji. Ze względu na uwikłanie we współpracę z Komunistyczną Partią Indonezji (Partai Komunis Indonesia, PKI), po dojściu do władzy przez generała Suharto działalność organizacji została zakazana. Za rządów Suharto organizacje kobiece zaczęto marginalizować i zastępować je innymi, np. Dharma Wanita, stowarzyszeniem, które miało za zadanie m.in. propagowanie umiejętności przydatnych w prowadzeniu domu (Rhoads, 2012).

W międzyczasie powstawały wprawdzie inne organizacje kobiece, lecz nie miały one już istotnego wpływu na realne zmiany społeczno-polityczne. Do dzisiaj całe mnóstwo problemów związanych z dyskryminacją kobiet w Indonezji pozostaje nierozwiązanych. Współczesne działaczki kontynuują walkę o kwestie takie jak równy dostęp do polityki, zahamowanie przemocy wobec kobiet, czy ochrona praw dzieci, m.in. poprzez zakazanie ślubów z dziećmi (zob. How women…, 2019). W 2017 roku w stolicy zorganizowano pierwszy Marsz Kobiet (Jakarta Women’s March). Wśród dziesięciu żądań skierowanych do władz znalazły się m.in. wprowadzenie rozwiązań przeciwdziałających przemocy domowej i seksualnej, ochrona praw pracowniczych ale również i ochrona praw osób LGBT (Wira, 2017).

Pozycja kobiet w życiu społeczno-politycznym

Dzisiejsza pozycja kobiet w Indonezji nie jest silna. Według raportu Global Gender Gap Report (2020), którego autorki i autorzy badają równość płci,  Indonezja znajduje się pod tym względem na 85. miejscu na świecie,^[2] chociaż jednocześnie znajduje się w piątce państw, które najbardziej poprawiły swój wynik w wyrównywaniu szans kobiet i mężczyzn w stosunku do poprzedniego roku (tamże: 6, 9). W ciągu kilkunastu lat kraj zdecydowanie poprawił swój wynik w obszarach związanych ze szkolnictwem i zdrowiem, ale wyniki pozostają nienajlepsze w zakresie aktywności zawodowej (tamże: 187–188). Kobiet aktywnie pracujących w 2020 roku było zaledwie 54%. Do tego należy dodać istotne różnice pomiędzy płciami w zakresie płac.

Wskaźniki dotyczące pozycji politycznej kobiet plasują Indonezję na 82. miejscu, z wynikiem 0,172 (w skali 0–1) (tamże).^[3] Dla porównania pierwsza w rankingu Islandia osiągnęła wynik 0,701, dwunaste Niemcy 0,477, zaś 49. Polska uzyskała wynik 0,256 (tamże: 9).

Kobiety w polityce

Indonezyjki i Indonezyjczycy formalnie mają równe prawa polityczne, chociaż system polityczny jest zdominowany przez tych ostatnich. Pierwszą kobietą prezydentem została Megawati Sukarnoputri, córka Sukarno, pierwszego przywódcy kraju po uzyskaniu niepodległości (zob. McIntyre, 2000; Bulkin, 2013).^[4] W 2001 roku Megawati, do tamtej pory pełniąca funkcję wiceprezydentki, zastąpiła w pełnieniu najwyższego urzędu Abdurrahmana Wahida. Megawati sprawowała urząd prezydentki do 2004 roku, gdy w pierwszych bezpośrednich wyborach na to stanowisko zwyciężył Susilo Bambang Yudhoyono. Megawati przegrała z Yudhoyono w sumie dwukrotnie, bowiem zwyciężył on również w elekcji w 2009 roku. Była prezydentka jest założycielką i szefową Demokratycznej Partii Indonezji-Walka (Partai Demokrasi Indonesia Perjuangan), ugrupowania, z którego wywodzi się obecny prezydent Joko Widodo.

Od 2014 roku pierwszą kobietą – ministrem spraw zagranicznych jest Retno L.P. Marsudi. Sprawuje ona ten urząd również w drugiej kadencji Joko Widodo, od 2019 roku. Retno nie jest związana z żadną partią i afiliuje się jako niezależna polityczka. Już jako minister spraw zagranicznych zaczęła publicznie zwracać uwagę na kwestię dostępu do edukacji i równości płci w Indonezji, m.in. w ramach Forum Demokracji Na Bali (Bali Democracy Forum) (Marsudi, 2019).^[5] Szefową resortu finansów również jest kobieta. Ekonomistka Sri Mulyani Indrawati kierowała ministerstwem już w latach 2005–2010, czyli w czasie rządów Yudhoyono. Ze stanowiska zrezygnowała, by móc objąć kierowniczą posadę w Banku Światowym, lecz w 2016 roku, już w rządzie Widodo, została ponownie wybrana do pełnienia funkcji minister finansów. Podobnie jak Retno, Sri Mulyani afiliuje się jako niezależna działaczka polityczna. Kobiet w obecnym rządzie jest w sumie pięć (Nurita, 2019). Sam Joko Widodo w 2015 roku ogłosił, że wspiera ONZ-owską inicjatywę HeForShe, której celem jest walka z nierównością płci.

Obecność u władzy znanych i silnych kobiet nie oznacza jednak, że równość płci w partycypacji politycznej jest zachowana. Kobiet w polityce jest po prostu mało, zaś ich pozycja jest relatywnie słaba.

Dlaczego kobiet w polityce jest mało?

W 2004 roku partie polityczne zostały poproszone przez Ludowe Zgromadzenie Doradcze (MPR) o uwzględnienie większej liczby kobiet na listach wyborczych (Perdana i Hillman, 2020). Ze względu na to, że ugrupowania mogły same zdecydować czy to zrobić czy nie, a także na których pozycjach list wyborczych umieścić kandydatki, wskaźniki okazały się niskie. W 2004 roku zaledwie 11,3 % spośród wybranych polityków stanowiły kobiety, zaś w 2009 roku wskaźnik ten wyniósł 18,04% (Purwanti, 2015:  33). Brak konsekwencji w przypadku nieumieszczenia kobiet na liście spowodował, że partie odpowiadały na prośbę na rozmaite sposoby niezgodnie z intencją doradców, choćby poprzez umieszczanie kobiet z rodzin już figurujących na liście kandydatów, często nawet nie informując ich o tym (Perdana i Hillman, 2020; Hillman 2017).

Wybory parlamentarne w 2014 roku odbywały się już wedle nowych zasad, wprowadzono wtedy bowiem kwotę płci.^[6] Partie polityczne układające listy do wyborów w każdym okręgu muszą odtąd zapewnić minimum 30% kandydatek. Wprowadzenie kwoty zwiększyło liczbę kobiet aktywnie działających w polityce, chociaż nie w tak dużym stopniu, jak zakładano. Mimo zwiększenia ich liczby na listach, wśród wybranych kandydatów stanowiły one kolejno: 11% w 2004 roku, 18% w 2009 roku i 17% w 2014 roku (Bland, 2019). Niskie wskaźniki są tłumaczone przede wszystkim: brakiem wsparcia dla kandydatek w przygotowaniu się do elekcji, ciągle powszechnym w społeczeństwie postrzeganiem ich roli jako osób odpowiedzialnych przede wszystkim za zajmowanie się domem, wypełnianiem przez partie formalnego obowiązku wpisania kobiet na listę bez rzeczywistej i przemyślanej pracy nad zwiększaniem ich obecności i wpływu na politykę (Perdana i Hillman, 2020). Nie są to jednak argumenty na rzecz zniesienia kwoty płci, ale na rzecz głębszych zmian związanych z promocją równości płciowej (Sri Mulyani, 2018).^[7]

Wobec braku głębokich reform systemowych, mimo wspomnianych modyfikacji zasad konstruowania list wyborczych, nie doszło do powszechnej zmiany nastawienia do kobiet ani ich postrzegania w polityce. Dlatego w 2017 roku wprowadzono tzw. zasadę suwaka, a więc naprzemiennego umieszczania mężczyzn i kobiet na listach kandydackich.^[8] W efekcie, wyborach w 2019 roku, kobiety objęły 21% miejsc w Izbie Reprezentantów (Dewan Perwakilan Rakyat, DPR) i 30% w Radzie Reprezentantów Regionów (Dewan Perwakilan Daerah, DPD), czyli dwóch izb tworzących najwyższy organ ustawodawczy Indonezji (Perdana i Hillman, 2020). Chociaż początkowo sceptycznie podchodzono do tego pomysłu, politycy i ich doradcy zauważyli, że kobiety mogą przyciągnąć więcej wyborców płci żeńskiej głosujących na kobiety – lub na mężczyzn uważanych za bardziej progresywnych w sprawach dotyczących kobiet (tamże: 163).

Tzw. zasada suwaka jest istotna, bo miejsce zajmowane przez kandydatów i kandydatki na listach wyborczych ma znaczenie. Wyborcy częściej wybierają osoby, które znajdują się na pierwszych miejscach list. To nie jedyny czynnik, który przez lata ograniczał znaczenie kobiet w polityce. Wśród pozostałych determinantów wskazuje się również to, że polityczki mają utrudniony dostęp do zaplecza finansowego. Jest to problem powszechny, bo dotyczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet, ale te ostatnie dotyka bardziej, ponieważ to one są częściej zależne od środków finansowych, zwykle wypracowanych w rodzinach przez mężczyzn (Perdana i Hillman, 2020: 166).

Polityka równościowa w obszarze partycypacji politycznej nie jest priorytetowym działaniem dla Indonezji. Ministerstwo odpowiedzialne za wzmacnianie pozycji kobiet i ochronę dzieci (Kementerian Pemberdayaan Perempuan Dan Perlindungan Anak) więcej uwagi niż partycypacji politycznej poświęca problemom związanym z nierównościami płciowymi w obszarze dostępu do edukacji czy ubóstwa, czyli w obszarach, w których dotąd Indonezji nie udało się znacząco zredukować dysproporcji. Do tego trzeba dodać inne aspekty, w tym walkę o prawa reprodukcyjne, które budzą więcej kontrowersji i uwagi mediów niż kwestia udziału kobiet w życiu politycznym.^[9]

Wśród przyczyn marginalizacji kobiet wskazuje się również czynniki historyczne, w tym związane z funkcjonowaniem Gerwani, ale również polityczne i kulturowe (Rhoads, 2012). Elizabeth Rhoads (2012: 36) przekonuje, że splot tych uwarunkowań przyczynia się do marginalizacji kobiet w przestrzeni politycznej poprzez to, że to „dyskryminacja staje się normą”.

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę złożone przyczyny problemu, można argumentować że w najbliższym czasie nie należy się spodziewać istotnych zmian dotyczących zarówno postrzegania, jak i zwiększonej partycypacji kobiet w życiu politycznym. Ich udział w polityce jest zdecydowanie większy niż w 2004 roku, kiedy rozpoczęto promowanie równości płci w tej dziedzinie, ale trzeba podkreślić, że mimo rozwiązań angażujących kobiety, w ostatnich wyborach parlamentarnych do DPR wśród wygranych znalazło się ich zaledwie 21%. Jednocześnie od 2017 roku Indonezja nie wprowadziła żadnych nowych rozwiązań, które pomogłyby w walce z nierównościami płciowymi w życiu politycznym, chociaż te już wprowadzone, jak np. tzw. zasada suwaka, w widoczny sposób przyczyniły się do zwiększenia liczby kobiet w parlamencie.

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 7/2021

Anna Grzywacz Analityk ds. Azji Południowo-Wschodniej, Indonezji i Singapuru. Doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, absolwentka stosunków międzynarodowych (specjalizacja wschodnioazjatycka) w ISM, UW. Zainteresowania naukowe: stosunki międzynarodowe w Azji Południowo-Wschodniej, polityka zagraniczna Indonezji i Singapuru, kultura w polityce państw ASEAN, postkolonializm. Ostatnie publikacje: Polityka zagraniczna Singapuru w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 2019; Indonesia’s (Inter)national Role as a Muslim Democracy Model: Effectiveness and Conflict Between the Conception and Prescription Role