Tradycja i pragmatyczne dostosowanie. Koreańczycy w czasie pandemii

Pandemia Covid-19 zmieniła społeczeństwo koreańskie umacniające tradycyjne wartości konfucjańskie, które uznawane są przez socjologów kultury za jeden z najistotniejszych czynników sukcesu walki z pandemią. Jednocześnie takie cechy charakteru Koreańczyków jak elastyczność i szybkość reakcji sprawiły, iż łatwo zaadaptowali się do nowej rzeczywistości. Wysoka – czwarta – pozycja Korei Południowej w rankingu Bloomberga dotyczącym odporności państw podczas pandemii, potwierdza, iż dualny sposób zachowania Koreańczyków, tradycyjny i nowoczesny, jest efektywny. 

Badania socjologiczne potwierdzają, iż w trudnym okresie umacniają się typowe zachowania społeczne. Ludzie mają wtedy tendencje do podejmowania działań, które znają i w których czują się bezpiecznie. 

Psychologowie kulturowi przyglądają się społeczeństwom analizując, które cechy narodowe pomagają w walce z pandemią, a które nie, oraz badają to, czy pandemia wymusiła na społeczeństwie nowe zachowania i jak one wpływają na strukturę świadomości i zorganizowania społecznego. Obserwacje te mają praktyczny wymiar, gdyż analizując zachowania i zmiany społeczne w jednym kraju, inne społeczeństwa mogą wzorować się na dobrych przykładach. Znając niekorzystne tendencje, mogą wprowadzić działania zapobiegające ich wystąpieniu. 

Korea Południowa jest dobrym, modelowym przykładem do analizy zmian zachodzących w społeczeństwie, gdyż w opublikowanym w grudniu 2020 roku rankingu Bloomberga państw najbardziej odpornych na Covid-19 zajęła ona czwarte miejsce, zaraz po Nowej Zelandii, Japonii i Tajwanie, wyprzedzając takie kraje europejskie, jak Finlandia, Norwegia i Dania, które znalazły się w pierwszej dziesiątce.

Jakie zachowania Koreańczycy utrwalili w czasie pandemii?

Konfucjańskie zasady – działanie dla dobra wspólnego oraz przestrzeganie zasad grupowych, szacunek wobec innych osób oraz dbanie o wspólne dobro – to zachowania typowe dla społeczeństw kolektywistycznych. Oprócz Korei Południowej należą do nich również Japonia i Tajwan, które znalazły się w pierwszej czwórce rankingu Bloomberga. Kultura była jedną z przyczyn powszechnego noszenia maseczek oraz zachowywania dystansu społecznego. Zalecenia rządowe nie były nie tylko kontestowane, ale zwykle skrupulatnie realizowane. Takie zachowania wynikały z przestrzegania zasady,  iż dobro ogółu przedkłada się ponad swój indywidualny komfort.  

Respektowanie potrzeb innych i zachowania prospołeczne wynikają z konfucjańskiego systemu moralnego, który Koreańczycy kultywują od momentu rozpowszechnienia się konfucjanizmu na Półwyspie Koreańskim. Od ponad 600 lat spaja on tkankę społeczną Korei, wpływając na styl życia oraz na zachowania społeczne obywateli. Namacalnym przejawem konfucjanizmu Koreańczyków jest wysoki poziom zaufania społecznego, zarówno horyzontalnego – czyli do innych członków społeczeństwa – jak i wertykalnego, czyli w odniesieniu do instytucji społecznych, jakimi wykazali się w czasie pandemii.

Inną z cech konfucjanizmu, którą w pandemii wykazali się Koreańczycy, jest pragmatyzm. Rząd w walce z pandemią przyjął takie rozwiązania, aby w jak najmniejszym stopniu zaszkodziły gospodarce. Nie wprowadził w żadnym okresie lockdownu z jego najostrzejszymi ograniczeniami. Społeczeństwo natomiast zaakceptowało wymogi funkcjonowania w nowej rzeczywistości, w tym również zmniejszenie prywatności wynikające z zastosowania programów, które miały za zadanie śledzenie ścieżek rozpowszechniania się epidemii, a więc z konieczności – również ludzi. 

Rząd prezydenta Moon Jae-ina od stycznia 2020 roku, kiedy niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się wirusa poza Chiny stało się widoczne, działał aktywnie, intensywnie realizując programy testowania, śledzenia ścieżek rozprzestrzeniania się wirusa i leczenia dopasowanego do stopnia rozwoju choroby. System nazwany został 3T, czyli test, trace, treat uznany przez Światową Organizację Zdrowia za modelowy, pozwolił w pierwszej fali epidemii na jej skuteczne opanowanie. Gdy zestawimy dane Korei Południowej i Polski takie jak liczbę mieszkańców (51,6 miliona w Korei versus 38,3 miliona w Polsce), gęstość zaludnienia na kilometr kwadratowy (522 osoby w Korei i 122 osoby w Polsce) z liczbą zachorowań do 24 grudnia 2020, to Korea Południowa odnotowała 53,5 tysięcy, Polska natomiast 1,23 miliona.

Pragmatyzm działań połączony z szybkością ich wprowadzania, z której znani są Koreańczycy, określany często jako ppali, ppali (co oznacza szybko, szybko), dał wymierne pozytywne rezultaty, utwierdzając Koreańczyków w słuszności takich działań.

Co po pandemii? 

Innym zachowaniem, które odzwierciedla pragmatyzm Koreańczyków, jest myślenie w perspektywie długoterminowej, przejawiane zarówno przez obywateli,  jak i rząd. Ci pierwsi w okresie pandemii potrafili  dojrzeć odległe pozytywne skutki bieżących niedogodności wynikających z ograniczeń, co przyczyniło się do wytworzenia wysokiego poziomu odporności społecznej, o której pisałam powyżej. 

Przykładem myślenia długookresowego rządu było ogłoszenie już w kwietniu 2020 roku, czyli w 4 miesiące po wiadomościach o rozpowszechnieniu się epidemii w kraju, strategii odbudowy po pandemii. Nazwano ją Nowym Koreańskim Ładem (New Korean Deal). Gdy inne państwa dopiero zaczęły wprowadzać bieżące działania walki z epidemią, Koreańczycy byli o krok do przodu, dyskutując zasady rozwoju tych obszarów gospodarki, które okazały się istotne w okresie  walki z pandemią. Programy „Nowy Cyfrowy Ład” i „Nowy Zielony Ład” zakładają dalszy intensywny rozwój technologii, w tym sztucznej inteligencji, przemysłu biotechnologicznego, telemedycyny, zielonych technologii energetycznych, zdalnej edukacji oraz infrastruktury miast, tak aby była ona przyjazna dla funkcjonowania społeczeństwa w okresie pandemii.

Również firmy w czasie największych zachorowań planowały swoje strategie na czas post-covidowy. Instytucje badawcze analizowały nowe trendy zachowań konsumenckich i publikowały w prasie swoje wnioski. Było to z jednej strony działanie marketingowe, które zwracało uwagę na lepszą przyszłość. Ale dzięki niemu również małe firmy, które nie mogą pozwolić sobie na rozległe badania, mogły skorzystać z doświadczenia większych (na przykład SAMSUNG Fashion Institute) i dopasować swoją ofertę do oczekiwań konsumentów.

Utrzymanie relacji międzyludzkich w czasach pandemii 

W kolektywistycznych społeczeństwach duże znaczenie przywiązuje się do budowania i utrzymania dobrych relacji z grupą, którą stanowić może rodzina, przyjaciele ze szkoły czy pracy, społeczność wioski lub miasta, w którym dana osoba mieszka czy nawet cały naród. Członkowie społeczeństw kolektywistycznych wykazują dużą lojalność wobec swojej grupy, natomiast wobec grupy obcych, na przykład cudzoziemców, w normalnych warunkach przejawiają  obojętność. Może ona przekształcić się we nieufność w sytuacji zagrożenia. 

Takie zachowania, czyli niechęć wobec cudzoziemców, których uznano za istotne źródło zakażeń,  przejawili Koreańczycy w drugiej fali pandemii, w okresie listopad – grudzień 2020 r., kiedy dzienne liczba zachorowań wynosiła w kraju ponad 1000 osób. W porównaniu z dziennymi zachorowaniami w pierwszej fali na poziomie około 100 stanowiło to duży skok. Dla Koreańczyków był duży szok, który spowodował potrzebę szukania winnych. Dla przykładu po rozpowszechnieniu informacji, iż źródłem zakażenia w klubie rozrywkowym był cudzoziemiec, na drzwiach wielu restauracji i klubów w Seulu, szczególnie w dzielnicy Itaewon, zamieszkiwanej w dużej mierze przez międzynarodowych rezydentów, pojawiły się informacje, iż cudzoziemcy nie są mile widziani w restauracjach. 

Wystąpienie niechęci do obcych w sytuacji zagrożenia nie jest jednak domeną Azji Wschodniej. Podobne zachowania można było obserwować w takich państwach, jak USA, Wielka Brytania czy Kanada już na samym początku pandemii, o czym donosiły media. Restauratorzy w tych krajach również wywieszali ogłoszenia iż osoby z Azji (szczególnie z Chin) nie mają wstępu do restauracji, wiele osób przestało kupować w sklepikach azjatyckich obawiając się wirusa. 

Eksperci Organizacji Narodów Zjednoczonych w maju 2020 roku alarmowali o wzroście agresywnych zachowań (werbalnych i niewerbalnych) wobec Chińczyków i innych mniejszości azjatyckich w wielu krajach.

Również badanie przeprowadzone w maju 2020 roku w Niemczech i Czechach wykazało iż w czasie pandemii Covid -19  w tych społeczeństwach wzrósł poziom  wrogich zachowań wobec cudzoziemców. (Covid-19 Crisis Fuels Hostility against Foreigners, 14 May 2020). 

Zjawisko okazywania wrogości w okresach zagrożenia wobec osób nie ze swojej grupy, które można uczynić odpowiedzialnymi za powstałą sytuację i na nich wyładować swoje frustracje i złość, psychologowie społeczni za Gordonem Allportem  (1954) nazywają  „znajdowaniem kozła ofiarnego”.

Negatywne zachowania wobec cudzoziemców i imigrantów  wśród różnych społeczeństw można wyjaśnić przez występowanie powyższego zjawiska społecznego. W przypadku Korei Południowej, w przeciwieństwie do wielu innych państw, postawy niechęci wobec cudzoziemców ujawniły się dopiero w drugiej fazie pandemii.

Zachowania Koreańczyków w czasie pandemii w 2020 roku stanowiły przejaw wyznawanych wartości  konfucjańskich, społeczeństwa kolektywistycznego, które pandemia jeszcze wzmocniła. Właśnie takie zachowania przyczyniły się skuteczniej walki z Covid-19 również w innych państwach o silnych wpływach konfucjańskich, jak Tajwan, Japonia czy Chiny.

Relacje międzyludzkie w czasach pandemii 

Ograniczenia dotyczące spotkań w większym gronie, zamknięcie restauracji w jesienno-zimowej fazie pandemii spowodowały, iż Koreańczycy zmuszeni byli zmienić swoje pielęgnowane zwyczaje spotkań firmowych czy z przyjaciółmi w okresie świątecznym na spotkania organizowane on-line. Według badania wykonanego przez  Macromill Embrain wśród  Koreańczyków okazało się, iż ta forma spotkań im bardziej odpowiada, gdyż na spotkaniu firmowym on-line mogą pić tyle ile chcą, nie muszą ulegać naciskom grupy. Również możliwość jedzenia tego, co się chce, zamiast gotowego menu to korzyści jakie zauważa wielu Koreańczyków. Pracownicy otrzymywali bowiem pieniądze od firmy na zakup jedzenia, które konsumują w domu w czasie imprez firmowych.

Liczne spotkania firmowe po pracy szefa z pracownikami, to obowiązek  dla pracowników,  niewiele pozostawiający czasu dla rodziny. Zmiana formy  tych spotkań na on-line  wymusiła skrócenie czasu ich trwania. Ponadto taka forma spotkań może polepszyć relacje, bo pracownik siedząc przed komputerem w domu, może pokazać dziecko czy innych członków rodziny na ekranie.

Spotkania on-line doceniły również osoby organizujące świąteczne imprezy klasowe, stanowiące tradycję w społeczeństwie, w którym utrzymanie relacji z kolegami ze szkoły odgrywa istotną rolę. Organizatorzy imprez  uważają iż w nowej formule spotkań może w nich uczestniczyć więcej osób rozproszonych po całym kraju, które nie mogły sobie pozwolić na przyjazd na spotkanie offline. 

Analizując nowe zachowania dotyczące utrzymania relacji można stwierdzić iż nowe warunki funkcjonowania w okresie pandemii oraz nowe technologie nie przyczyniły się do istotnego poluzowania relacji międzyludzkich, a paradoksalnie mogą przyczynić się do ich wzmocnienia lub polepszenia ich jakości. Społeczeństwo koreańskie pielęgnuje potrzebę utrzymania relacji, ale sposób inny niż do tej pory.

Mniej hierarchiczny styl  pracy 

Zdalna praca w Korei Południowej staje się coraz bardziej powszechna, dzięki cyfryzacji kraju oraz elastyczności pracowników, którzy szybko adaptują się do nowej sytuacji. Taka sytuacja nie występuje w sąsiedniej Japonii, gdzie tradycja hanko, podbijania pieczęcią każdego oficjalnego dokumentu, nie sprzyja rozpowszechnienia pracy zdalnej w kraju.

W Korei Południowej pracę zdalną wydają się cenić pracownicy, gdyż według opinii wyrażanych w social media daje im większą swobodę niż praca w siedzibie firmy. Powszechną praktyką w koreańskiej kulturze organizacyjnej jest pozostawanie przez pracowników w pracy tak długo, jak przełożony, nawet jak nie ma już żadnej pracy do wykonania. Zdalna forma pracy zmniejsza znaczenie takiej praktyki, bo szefowi jest trudniej kontrolować pracownika w domu. 

Pracownicy też mają większą elastyczność w wykonaniu pracy. W bardzo zhierarchizowanym stylu zarządzania dla pracowników stanowi to dużą zaletę. Komunikacja pisemna jest też bardziej neutralna i bardziej pozbawiona zachowań paternalistycznych, które przejawiają w relacjach bezpośrednich szczególnie starsi szefowie wobec  młodszych pracowników. Zdalna praca wymaga od przełożonego większej koordynacji pracy pomiędzy rozproszonymi pracownikami. A więc działań, które zakładają pytanie pracownika o jego zdanie. Tym samym wymuszają mniej hierarchiczny styl zarządzania. 

Z obserwacji nowych zachowań wynika, iż zdalna praca zmienia sposób zorganizowania społeczeństwa koreańskiego oraz wymusza zmianę zasad pracy w organizacjach. Przyczynia się ona do zmniejszenia zhierarchizowania  relacji przełożony-podwładny. Daje również młodym ludziom, którzy są na ogół sprawniejsi cyfrowo niż osoby starsze, szansę na szybszy awans. W dotychczasowej w kulturze pracy, w której obowiązywała zasada, iż osoba starsza zawsze ma pierwszeństwo w promocji i wiek pracownika oraz jego staż w pracy w firmie był niejednokrotnie ważniejszy niż jego kompetencje, stanowi znaczną zmianę społeczną.  

Podsumowując, nowe zachowania społeczne jakie powoduje pandemia w Korei Południowej (abstrahując od zmian ekonomicznych, których wpływ na społeczeństwo wykracza poza ramy artykułu) można stwierdzić iż jest ona w wielu aspektach życia społeczeństwa katalizatorem zmian, które są przez nie pozytywnie ocenianie.

Uelastycznienie czasu pracy wykonywanej w domu, zmniejszenie hierarchicznego stylu zarządzania wymuszonego poprzez komunikację pisemną, bardziej zrutynizowaną i procesową, zmniejsza presję wobec  pracowników co do  ich uczestnictwa w spotkaniach po pracy – to główne korzyści wymieniane w obszarze zmiany kultury organizacyjnej w koreańskich firmach. Większa dostępność do wydarzeń kulturalnych, jak koncerty, wystawy czy szkolenia, oferowanych bezpłatnie on-line oraz możliwość spotykania się przyjaciół ze szkoły pracujących w różnych stron kraju na tradycyjnych spotkaniach świątecznych, rocznicach i innych imprezach doceniane są przez zwykłych obywateli kraju.

Wioletta Małota Analityk ds. Korei Południowej oraz trendów społecznych zachodzących w Azji. Doktor nauk ekonomicznych w dyscyplinie nauk o zarządzaniu na Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, magister ekonomii specjalizacji handel zagraniczny w SGH w Warszawie. Wykładowca akademicki. Autorka książki o Korei Południowej ”Korea Południowa. Gospodarka. Społeczeństwo. K-kultura”. W latach 2015-2020 prezes Fundacji Polski Instytut Mentoringu. Zainteresowania naukowe: wpływ kultur narodowych na rozwój społeczeństwa oraz na kształtowanie międzykulturowych relacji biznesowych oraz soft power państw. Pasjonatka kina i fotografii ilustrujących zmiany zachodzące w społeczeństwach.