Wodne wyzwania Azji Centralnej szansą dla rozwoju współpracy biznesowej z regionem

Wprowadzenie

Azja Centralna przyciąga uwagę wielkich mocarstw światowych przede wszystkim z uwagi na zasoby gazu i w mniejszym stopniu ropy naftowej. Według BP Statistical Review of World Energy na koniec 2018 r. w regionie znajdowało się 11% zasobów światowych całkowitych udokumentowanych rezerw gazu ziemnego i ponad 1,7% ropy[1]. Niemniej jednak można spodziewać się, że to nie węglowodory będą kluczowym surowcem dla tego regionu. Stanie się nim woda. Bez jej wystarczających zasobów nie będzie możliwy rozwój społeczno-gospodarczy regionu. Zapewnienie właściwego poziomu zasobów wodnych i efektywne ich wykorzystanie stanowi wielkie wyzwanie dla władz tych krajów. Jednocześnie czynnik ten wydaje się być szansą na rozwój międzynarodowej współpracy z regionem, szczególnie zaś dla jej wymiaru gospodarczego. Celem niniejszego opracowania jest w oparciu o analizy przypadków zwrócenie uwagi na możliwości biznesowe jakie wynikają z nierozwiązanego póki co problemu wodnego Azji Centralnej.

Statystyki świadectwem istoty problemu

Azja Centralna jest zamieszkiwana przez nieco ponad 72 mln. osób. Wedle bazy danych Banku Światowego w najludniejszym kraju regionu – Uzbekistanie, pod koniec 2018 r. mieszkało prawie 33 mln. osób^[2]. W ciągu najbliższej dekady kraj będzie miał więcej mieszkańców niż Polska. Prognozy demograficzne ONZ wskazują, że do 2050 r. liczba ludności Azji Centralnej przekroczy 100 mln. osób. Zwiększająca się liczba obywateli to również narastająca presja na zasoby wodne. Jak wynika z bazy danych Banku Światowego, w 2014 r. wielkość odnawialnych wewnętrznych zasobów słodkiej wody na mieszkańca (liczona w metrach sześciennych) w przypadku większości krajów Azji Centralnej znacząco odbiegała od poziomu światowego. Przy czym co niepokojące, problem ten dotyczył dwóch najludniejszych krajów regionu – Uzbekistanu oraz Kazachstanu. Zasoby Uzbekistanu odpowiadały niespełna 9% średniej światowej, ale prawdziwym rekordzistą regionu okazał się być Turkmenistan, którego zasoby stanowiły zaledwie nieco ponad 4,3% średniej światowej! Najwięcej wody na mieszkańca w regionie notowano kolejno w Kirgistanie oraz Tadżykistanie. Oba kraje w tej klasyfikacji plasowały się lepiej od średniego poziomu światowego. Kraje te znajdują się w górnych biegach dwóch głównych rzek Azji Centralnej  – Amu-darii i Syr-darii, które pierwotnie zapewniały wodę Jezioru Aralskiemu. Syr-daria ma swój początek w Kirgistanie, płynie przez Uzbekistan i Kazachstan. Amu-daria powstaje z połączenia rzek Pandż i Wachsz, przepływa z Tadżykistanu przez Uzbekistan i Turkmenistan. Rzeka i jej dopływy stanowią część granicy między krajami Azji Środkowej a Afganistanem^[3]. W okresie istnienia ZSRR administracja radziecka zarządzała zasobami wodnymi regionu jako jednym zintegrowanym systemem, w którym woda była postrzegana jako dobro wspólne, wykorzystywane zgodnie z centralnie wskazanymi celami produkcyjnymi^[4]. Najbardziej drastycznym przykładem stała się katastrofa ekologiczna jaka zaszła na Jeziorze Aralskim, zwanym również w czasach swojej świetności Morzem. “Niegdyś czwarte pod względem powierzchni jezioro na świecie, na skutek prowadzonej przez administrację radziecką polityki nawadniania pustynnych stepów Azji Środkowej w celu zwiększenia produkcji bawełny, stanowi obecnie zaledwie 1/10 swojej pierwotnej wielkości  (na rysunku 1 pokazano jak zmieniał się ten zbiornik na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat) Symbolem tej katastrofy jest Mujnak. Miejscowość niegdyś położona nad brzegiem tego zbiornika, dziś jest znacząco od niego oddalona. Znajdziemy tam „cmentarzysko” statków, które zamiast majestatycznie kołysać się na wodzie, pokryte rdzą stoją na piasku”^[5].

Dramat tego zbiornika wodnego jest często uznawany za jedną z dwóch – obok awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu, największych katastrof ekologicznych jakie miały miejsce w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Roman Mamchits w artykule The lost Aral Sea Demands Investment jaki ukazał się w sierpniu 2019 r. na łamach Invest Foresight Online Business Magazine zauważył, iż we wschodniej części tego obszaru – zwanym obecnie pustynią Aralkum odkryto duże rezerwy węglowodorów stanowiące ponad jedną trzecią szacowanych rezerw węglowodorów w Azji Środkowej, w związku z czym wskrzeszenie tego zbiornika wodnego nie leży w interesie jednej z firm związanych z sektorem paliwowo-energetycznym[6].

Źródło: N. Aladin, V. Gontar, L. Zhakova, I. Plotnikov, A.Smurov, P. Rrymski, P. Klimaszyk, The Zoocenosis of the Aral Sea: Six decades of fast-paced change, environmental science and pollution research international, 2019; 26(3): 2228–2237.

Gospodarka wodna i konserwacja systemów nawadniających w okresie sowieckim generalnie odznaczały się brakiem efektywności i dużymi stratami wody[7]. W momencie upadku ZSRR w 1991 r.  nowopowstałe kraje musiały samodzielnie stawić czoła spuściźnie wcześniejszego złego zarządzania zasobami wodnymi, nie dysponując jednocześnie dostatecznymi środkami finansowymi, które umożliwiłyby im gruntowną poprawę jakościową w tym zakresie. Każdy z nowopowstałych krajów zaczął   patrzeć na te kwestie z punktu widzenia własnych interesów. Dodatkowo kraje zaczęły prowadzić własne polityki energetyczne. Górskie położenie zasoby wody powodują, że Tadżykistan i Kirigistan odznaczają się dużym potencjałem dla produkcji energii wodnej. Obecnie Kirgistan wykorzystuje tylko 10% tego potencjału, podczas gdy w Tadżykistanie liczba ta wynosi ok 5%. Jednakże oba kraje już teraz wytwarzają ponad 90% energii elektrycznej dzięki zasobom wodnym[8]. Dążeniem Kirgistanu i  Tadżykistanu – państw, które mają niewielkie zasoby ropy i gazu jest produkcja prądu w oparciu o wodę. Kraje te są zainteresowane gromadzeniem wody w lecie, uwalnianiem większej ilości wody w okresie zimowym w czasie zwiększonego zapotrzebowania na energię. Tymczasem znacząco mniej zasobne w wodę, a bogatsze w węglowodory, państwa regionu położone w dolnym biegu rzek – Uzbekistan i Kazachstan, potrzebują wody w okresie letnim, w sezonie irygacyjnym, głównie dla potrzeb rolnictwa[9]. Szacuje się, że we wszystkich krajach regionu, za wyjątkiem Kazachstanu rolniczy pobór wody stanowi ponad 90% całkowitego jej poboru. W Kazachstanie jest to tylko 66%. Przy czym warto podkreślić, że najbardziej zasobne kraje regionu w wodę na mieszkańca, zużywają jej najmniej Tadżykistan 8%  i Kirgistan 6% całkowitego zużycia w Azji Centralnej[10]. Upadek ZSRR zaowocował konfliktem interesów dot. zasobów wodnych w regionie. Ponadto coraz bardziej dawały znać o sobie zmiany klimatyczne zachodzące w regionie. Szacuje się, że w latach 1957 -2000 lodowce Pamir i Alai, będące źródłem głównych rzek w Azji Centralnej straciły około 20-25% zapasów lodu. Dalsze ocieplenie klimatu w kolejnym ćwierćwieczu zapewne pogorszy sytuację. Zaopatrzenie rzek w wodę będzie w coraz większym stopniu uzależnione od kaprysów pogody, w tym opadów śniegu, a czynnik lodowcowy będzie tracił na znaczeniu[11]. Wedle prognoz zaopatrzenie Azji Środkowej w wodę ma zmniejszyć się o 25% do 2040 r. i wyniesie 1,5 tys. metrów sześciennych wody rocznie na osobę[12].

Najludniejszy kraj regionu otwiera się na świat, czyli nowe szanse na rozwiązanie problemu

Azja Centralna od końca 2016 r. znalazła się w całkiem nowej sytuacji politycznej. Objęcie urzędu prezydenta Uzbekistanu przez Szawkata Mirzijojewa niesie za sobą szereg konsekwencji, ma również wpływ na stosunki wodne w regionie. Po śmierci poprzedniego prezydenta – Islama Karimowa, Uzbekistan  wycofał się ze sprzeciwu odnośnie projektów budowy elektrowni wodnych Kambar Ata 1 w Kirgistanie i Rogun w Tadżykistanie[13].

Nowy prezydent w odróżnieniu od poprzedniego jest postrzegany za bardziej konsyliacyjnego. Oprócz tego, że w kraju po latach izolacjonizmu prowadzącego do zapaści gospodarczej, wprowadza się szereg reform liberalizujących gospodarkę, ostatnie trzy lata są czasem, w którym widoczna jest zmiana podejścia do polityki zagranicznej. Sz. Mirzijojew wydaje się rozumieć, że kraj o rosnącej liczbie ludności jest zdany na współpracę ze światem, a napływ kapitału zagranicznego może być jego sprzymierzeńcem w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy. Kraj bez wątpienia zaczął się otwierać na zagranicę stwarzając tym samym nowe szanse dla biznesu, ale praktycy obeznani z tym rynkiem zalecają ostrożność. Wśród problemów jakie dostrzegają warto podkreślić nie tylko wysoki poziom korupcji, ale również przestarzałą mentalność urzędników i menedżerów „starszego pokolenia”, niezrozumienie przez część władz regionalnych zasad sposobu prowadzenia działalności przez firmy zagraniczne, niedostateczną znajomość języka angielskiego[14]. Fakt, że kraj przez pierwsze 25-lecie swego istnienia stronił od rozwiniętych relacji zagranicznych, a wcześniej wchodził w skład ZSRR odcisnął duże piętno na stosunku jego obywateli do biznesu międzynarodowego. Wprowadzenie zatem nowych przepisów prawnych nie będzie oznaczało automatycznego ich przestrzegania. Zapewne Uzbekistan będzie potrzebował lat aby zrozumieć „zachodnią mentalność” biznesu. Nie jest też powiedziane, że miejscowa ludność ją przejmie, ponieważ ma własne wzorce, w tym te głęboko zakorzenione we własnej kulturze. Niemniej jednak jak doskonale wiemy czas transformacji to okres spektakularnych upadek przedsiębiorstw jak i nieoczekiwanych szans biznesowych. Czas, którego nie da się cofnąć, a wytrawni „gracze” biznesowi są go w stanie doskonale wykorzystać. Zapewne w Polsce doświadczonej tym procesem jest wielu przedsiębiorców, którzy umieliby się odnaleźć we współczesnym Uzbekistanie. Dotychczasowe działania nowego prezydenta Uzbekistanu świadczą o tym, że jest on generalnie pozytywnie nastawiony do współpracy z sąsiadami i podmiotami z tzw. dalszej zagranicy. Ilość konferencji i spotkań międzynarodowych jakie są organizowane w ostatnich miesiącach w Uzbekistanie jest imponująca, podobnie z resztą jak różnorodność ich tematyki. Zmiany polityczne w Uzbekistanie oznaczają nie tylko lepszą atmosferę dla prowadzenia współpracy regionalnej w zakresie stosunków wodnych, ale także bardziej przyjazne nastawienie do inwestorów zagranicznych i większą otwartość na pozyskiwanie funduszy z międzynarodowych instytucji finansowych.

W samym  październiku 2019 r. odbyło się kilka ważnych wydarzeń. Przeprowadzono konferencję międzynarodową, podczas której poinformowano o uzgodnieniu projektu rezolucji ONZ dot. utworzenia z regionu byłego Morza Aralskiego strefy innowacji środowiskowych i technologii. Koncepcja strefy tego typu wskaże kierunek i plan działania w celu przekształcenia regionu basenu Aralu w obszar zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego opartego na innowacjach i technologiach w dziedzinie ekologii,  zasadach zielonej gospodarki.  Inicjatywa uwzględnia partnerstwa publiczno-prywatne, decentralizację w rozwiązywaniu problemów środowiskowych, włączenie społeczeństwa w proces decyzyjny[15]. W  Nukus odbyło się „Międzynarodowe Forum Inwestycyjne Karakalpakstan”, którego cel to tworzenie przedsiębiorstw przemysłowych i nowych miejsc pracy w regionie Jeziora Aralskiego poprzez przyciąganie zagranicznych inwestorów, a także zapoznanie uczestników z potencjałem inwestycyjnym, eksportowym i turystycznym regionu, korzyściami celnymi i podatkowymi dla inwestorów. Podczas forum sfinalizowano 18 umów  na kwotę 313 mln USD. W wydarzeniu uczestniczyli przedstawiciele organizacji międzynarodowych oraz przedsiębiorstw z: Afganistanu, Azerbejdżanu, Chin, Kazachstanu, Korei Południowej, Pakistanu, Rosji, Arabii Saudyjskiej[16]. W tym samym miesiącu Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) i Ministerstwo Inwestycji i Handlu Zagranicznego Uzbekistanu podpisały memorandum, dot. dwuetapowego programu inwestycyjnego na rzecz  Jeziora Aralskiego o wartości 100 milionów euro. Pierwsza część ma dot. modernizacji przestarzałych systemów nawadniających w dolinie rzeki Amu-daria, będącej głównym źródłem wody  Jeziora Aralskiego. Druga część pozwoli na odzyskanie gruntów rolnych, zdegradowanych przez dziesięciolecia, pokrytych solą na skutek niewłaściwego radzieckiego systemu nawadniania. W przypadku sukcesu tego przedsięwzięcia, program będzie można powielić w innych odcinkach rzeki Amu-daria, poza regionem Karakalpakstanu[17]. W Taszkencie, w listopadzie 2019 r. przeprowadzono spotkanie dotyczące kierunku regionalnych inicjatyw na rzecz zrównoważonych i odpornych na zmianę klimatu usług zaopatrzenia w wodę i usług sanitarnych w Azji Środkowej. Jego organizatorami były: Ministerstwo Mieszkalnictwa i Usług Komunalnych Uzbekistanu oraz Bank Światowy. W wydarzeniu udział wzięło około 100 uczestników, ze środowiska akademickiego, mediów, sektora prywatnego, nie tylko Uzbekistanu ale również  Kazachstanu, Republiki Kirgiskiej, Tadżykistanu, Turkmenistanu[18]. Tydzień później w Ałmaty, w sąsiednim Kazachstanie przeprowadzono dwudniowe warsztaty pt. „W stronę inicjatyw regionalnych na rzecz modernizacji nawadniania w XXI wieku”. Uczestniczyło w nich ponad 80 osób, praktyków nawadniania, ekspertów, decydentów, przedstawicieli instytucji badawczych i społeczeństwa obywatelskiego. Wydarzenie zorganizowane przez Central Asia Water and Energy Program (CAWEP) oraz Global Water Security and Sanitation Partnership stało się swoistym „kamieniem milowym” – okazją, w związku, z którą po raz pierwszy przedstawiciele regionalnych podmiotów zajmujących się nawadnianiem razem zgromadzili się w celu wzajemnego uczenia się, wymiany wiedzy i współpracy[19].

Globalni gracze ruszają na podbój Azji Centralnej

Chociaż w Polsce znaczenie istniejącej i potencjalnej współpracy gospodarczej z Azją Centralną jest często marginalizowane, warto przyjrzeć się kilku projektom, dotyczącym kwestii wodnych jakimi zainteresowały się firmy zagraniczne, w tym pochodzące z Unii Europejskiej.

Wedle amerykańskiego portalu export.gov  w Kirgistanie energetyka jest branżą o najlepszych perspektywach. Większość elektrowni wodnych w tym kraju (również Toktogul będąca jego głównym źródłem energii elektrycznej), zbudowano jeszcze w erze radzieckiej. Istniejące w tych obiektach urządzenia są przestarzałe i wymagają wymiany[20]. Ten problem udało się wykorzystać GE Hydro (Francja) i GE Renewables (Szwajcaria), które na początku 2018 r. wspólnie otrzymały kontrakt na modernizację „pod klucz” elektrowni wodnej Toktogul, o wartości 104 mln USD. Projekt, który GE ma zrealizować do 2023 r. jest finansowany m.in. przez Azjatycki Bank Rozwoju oraz Euroazjatycki Bank Rozwoju[21].

Również w przypadku Tadżykistanu, wedle amerykańskiego portalu  export.gov. energetyka jest branżą o największych perspektywach. W  kraju 98% elektryczności wytwarzają elektrownie wodne[22], ale w miesiącach zimowych około 70% populacji doświadcza braku zasilania[23].Według opublikowanego przez International Hydropower Associaton w maju 2019 r.  The 2019 Hydropower Status Report, wielkość nowych mocy elektrowni wodnych zainstalowana w 2018 r. w Tadżykistanie uplasowała ten kraj na wysokiej – 6 pozycji na świecie. Tak dobry rezultat w tej klasyfikacji państwo zawdzięcza uruchomieniu pierwszego bloku elektrowni w Rogun o mocy 600 MW[24]. 9 września 2019 r, w rocznicę uzyskania przez Tadżykistan niepodległości uruchomiono drugą jej część. Elektrownia ma być zbudowana do 2032 r., a jej zapora wodna o wysokości 335 m, stanie się najwyższą zaporą skalną na świecie. W tej inwestycji ważny jest unijny ślad, albowiem włoska firma Salini Impregilo wygrała kilka lat temu kontrakt na jej budowę. Opiewa on na kwotę 3,9 mld USD, co czyni go największą pojedynczą inwestycją w Tadżykistanie od czasu uzyskania niepodległości w 1991 r.[25].

Przemysł niemiecki już dawno zauważył, że problemy wodno-energetyczne Azji Centralnej mogą być atrakcyjną szansą dla rozwoju współpracy gospodarczej. Przy czym widoczne są wspólne działania szeregu podmiotów niemieckich. Przedsiębiorstwa te umieją skutecznie współdziałać ze sobą i swoimi agendami rządowymi w realizacji kolejnych projektów w regionie. Niemcy są uznawane za najważniejszego, dwustronnego donatora Tadżykistanu wśród krajów UE[26]. Od lat aktywnym podmiotem współpracy jest Niemiecki Bank Rozwoju. Już przeszło dekadę temu wyasygnował 25 milionów euro na remont elektrowni wodnej Nurek, będącej kluczowym obiektem w systemie bezpieczeństwa energetycznego Tadżykistanu[27]. Wątek modernizacji Nurek Niemcy umieją wykorzystać w sposób wieloraki. Niemiecki przemysł zaangażowany jest m.in. w projekt dot. „planowania i wdrożenia w tym obiekcie elektrowni słonecznej w celu zrekompensowania zmniejszonego wytwarzania energii w okresie jesienno-zimowym (zmniejszona moc około 450 MW z powodu braku wody w zbiorniku)”[28].

Kolejny ważny podmiot współpracy tadżycko-niemieckiej to Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH   (w skrócie GIZ) będący niemiecką agencją rozwoju, która to już w 1996 r. w stolicy kraju – Duszanbe otworzyła własne biuro, wspierane przez dwie dodatkowe placówki  na obszarach wiejskich[29]. W ramach Centralno-azjatyckiej Inicjatywy Wodnej niemieckiego Federalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych („Proces Berliński”) i przy częściowym współfinansowaniu z Unii Europejskiej GIZ wspiera państwa Azji Środkowej w tworzeniu zrównoważonych regionalnych struktur gospodarki wodnej[30].

Niemcy potrafią skutecznie wpisać się w działania UE względem Azji Centralnej, albo odwrotnie, można odnieść wrażenie, że UE wpisuje się w projekty leżące w polu niemieckiego zainteresowania. Po zatwierdzeniu nowej strategii wspólnoty w odniesieniu do tego regionu, w lipcu 2019 r.  podczas wizyty w Biszkeku Wysoki przedstawiciel do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa – Federica Mogherini na spotkaniu ministerialnym UE-Azja Środkowa w Biszkeku przedstawiła pakiet programów regionalnych finansowanych przez UE. Jak informowano wówczas „UE zainwestuje 20 milionów euro w nową elektrownię wodną w Tadżykistanie, przy dodatkowym wsparciu ze strony Niemiec. Ta elektrownia wodna stworzy Tadżykistanowi nowe możliwości zaspokojenia rosnącego popytu i eksportu nadwyżki energii elektrycznej do krajów sąsiednich, w tym do północnego Afganistanu”[31]. Kwotę 20 mln. euro UE wyasygnowała na elektrownię „Sebzor”[32]. Jeszcze pod koniec 2017 r. serwis prasowy Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu informował, że władze niemieckie zamierzają uczestniczyć w budowie tej elektrowni[33]. W listopadzie 2019 r. Niemcy zadeklarowały, że w ramach środków grantowych przeznaczonych na współpracę dwustronną przekażą 17 milionów euro na budowę elektrowni wodnej „Sebzor”[34].

W marcu 2019 r.. oficjalnie rozpoczęto projekt remontu największej elektrowni wodnej w Azji Centralnej –  Nurek w Tadżykistanie. Według służby prasowej prezydenta Tadżykistanu, obecna moc Nurek to około 2600 MW. Projekt „Rehabilitacja elektrowni wodnej Nurek” doprowadzi do zwiększenia mocy projektowej elektrowni z 3000 do 3300 MW.  W 2018 roku firma ANDRITZ Hydro z siedzibą główną w Wiedniu (Austria) otrzymała kontrakt na remont i modernizację całego sprzętu elektromechanicznego dla elektrowni Nurek. Jego zakres obejmuje kompleksową modernizację istniejących dziewięciu jednostek wytwórczych poprzez dostarczenie i instalację nowych turbin i generatorów Francisa o mocy 380 MW, w tym nowych transformatorów, a także elektrycznych i mechanicznych urządzeń pomocniczych w elektrowni[35]. ANDRITZ Hydro jest globalnym dostawcą systemów i usług elektromechanicznych („od wody do drutu”) dla elektrowni wodnych oraz jednym z liderów na światowym rynku wytwarzania energii hydraulicznej[36].

Potencjał dla rozwoju hydroenergetyki występuje jednak nie tylko w Kirgistanie oraz Tadżykistanie, ale również w krajach dysponujących znacznie mniejszymi zasobami wodnymi. Z informacji przekazanych mediom przez JSC Uzbekgidroenergo w październiku 2019 r. wynika, że jakkolwiek w Uzbekistanie nie ma wielu dużych rzek, ostatnio zwrócono uwagę na potrzebę budowy małych elektrowni wodnych, a eksperci zidentyfikowali rzeki, w których można zwiększyć moc produkcji energii wodnej. Od momentu uzyskania przez Uzbekistan niepodległości oddano w tym kraju do użytku zaledwie dziewięć nowych elektrowni wodnych, w tym dwie w roku 2019. Istniejące elektrownie wodne są przestarzałe i wymagają unowocześnienia. Planowana jest modernizacja 14 obiektów tego typu. „Koncepcja rozwoju energetyki wodnej na lata 2020–2024” wskazuje na konieczność stworzenia warunków dla rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego, ale póki co zgodnie z obowiązującym art. 10 ustawy o energii elektrycznej (z 30.09.2009) elektrownie wodne podłączone do sieci energetycznej są własnością państwa. Przy pomocy technicznej Banku Światowego w Uzbekistanie wdraża się środki na rzecz dostępu do kapitału prywatnego dla przedsiębiorstw branży, a także restrukturyzacji i wdrażania reform instytucjonalnych w sektorze energii elektrycznej[37].

Problemy wodne Azji Centralnej to także perspektywiczny obszar współpracy naukowej. Podczas okrągłego stołu „Problemy wodne Azji Środkowej: jak uratować Morze Aralskie?”, który przeprowadzono w Rosyjskim Państwowym Uniwersytecie Humanistycznym, w grudniu 2017 r. w Moskwie, zauważono, iż istotne są w tym kontekście kwestie edukacji i szkolenia wykwalifikowanych specjalistów – ekologów i hydrologów – których deficyt obserwuje się obecnie w prawie wszystkich krajach regionu. Niezbędny jest dialog kompetentnych specjalistów, przedstawicieli środowiska naukowego, eksperckiego i biznesowego, celem określenia kierunków „rozwoju” zasobów wodnych w Azji Środkowej jako całości[38]. W październiku 2018 r. na mocy decyzji Prezydenta Uzbekistanu powołano Międzynarodowe Centrum Innowacji Basenu Morza Aralskiego. Centrum to na przestrzeni ostatnich miesięcy przyjmuje kolejne delegacje zagraniczne. Są wśród nich m.in. naukowcy z Japonii, których propozycje mają przyczynić się do zapobiegania pustynnieniu wysuszonego dna Morza Aralskiego. Jednym z proponowanych rozwiązań jest przetestowanie metody nawadniania kropelkowego na suchych terenach autonomicznej Republiki Karakalpakstanu. Miałaby ona zastąpić w rolnictwie tradycyjny system kanałów, powodujący duże straty wody. Według badaczy japońskich zastosowanie nawadniania kropelkowego, może znacznie zaoszczędzić wodę i zmniejszyć związane z tym nagromadzenie soli[39].

Problem ten jako szansę potraktowały już firmy amerykańskie. „W lipcu 2019 r. w obecności premiera i ministra rolnictwa Kazachstanu przedstawiciele amerykańskich firm Valmont Industries, Global Beef, podpisały porozumienie dot. budowy zakładu produkcyjnego nowoczesne systemy nawadniające”.(…) Po stronie kazachskiej partnerem jest Kusto Group z siedzibą w Singapurze, założona przez obywatela kazachskiego. Na podstawie umowy firmy amerykańskie mają dostarczyć zaawansowane technologie w zakresie nawadniania, wydajności zasobów wodnych i produkcji roślinnej, a Kusto Group zapewni projektowi  wiedzę lokalną i doświadczenie na rynku. W zawarcie porozumienia zaangażowane były także amerykańskie agencje rządowe[40].

Jeżeli wody brakuje, można „zrobić interes” również na urządzeniach służących do jej produkcji, czego przykładem jest współpraca izraelskiej firmy Watergen, która związała się z władzami Uzbekistanu memorandum, na podstawie którego, tysiące generatorów wody atmosferycznej GEN-M produkowanych przez ww. przedsiębiorstwo zostanie wysłanych do tego kraju. W urządzeniu, o którym mowa, powietrze zasysane jest do generatora wody atmosferycznej Watergen, gdzie jest dokładnie czyszczone. Kurz i brud są usuwane, a w układzie pozostaje tylko czyste powietrze, poddawane następnie procesowi ocieplenia i chłodzenia „GENius”. Doprowadza się je do punktu rosy – temperatury, w której następuje kondensacja – w celu wytworzenia wody. Woda jest przepuszczana przez wielostopniowy system filtrujący w celu usunięcia zanieczyszczeń, dodania minerałów oraz zachowania właściwości zdrowotnych i świeżego smaku. Może być przechowywana we wbudowanym lub zewnętrznym zbiorniku w ciągłym obiegu lub podłączona do sieci wodociągowej dostarczając wodę bezpośrednio do kranów mieszkańców [41].

Uwagi końcowe

Problemy Azji Centralnej z zasobami wodnymi są wieloaspektowe. Wymagają dogłębnych, obszernych analiz. Z uwagi na zwięzłą formułę „Kwartalnika Instytutu Boyma” nie jest możliwe dokładne ich omówienie na tych łamach. Tym niemniej z przeprowadzonego powyżej wywodu wynika, że wyzwania wodne Azji Centralnej są dostrzegane przez szereg podmiotów zagranicznych, w tym: organizacje międzynarodowe, świat akademicki, ekspercki, przedsiębiorstwa. Dziedziny, w których firmy mogłyby podjąć współpracę z regionem są różnorodne. Można tu wskazać m.in. doradztwo, usługi inżynieryjne, szkoleniowe dot. świadomości racjonalnego wykorzystywania wody, produkcję systemów nawadniających, odzyskiwania, oczyszczania wody, urządzeń i elementów elektrowni wodnych, budownictwo itd. Region pilnie potrzebuje  przypływu „wodnych innowatorów”, którzy będą umieli skutecznie przeciwdziałać zarówno niedoborowi wody, jak również racjonalnie wykorzystać  jej nadwyżki istniejące w części jego krajów. W związku z faktem, że Polska podobnie jak największe kraje analizowanego obszaru, zmaga się z niedoborem wody, współpracę z Azją Centralną w tym zakresie można byłoby traktować jako działalność sprzyjającą rozwiązaniu naszych wspólnych, polskich i centralno-azjatyckich problemów.

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 3/2020

Magdalena Sobańska-Cwalina Analityk ds. Azji Centralnej, członek Zarządu Fundacji Instytut Studiów Azjatyckich i Globalnych im. Michała Boyma, doktor nauk ekonomicznych (temat rozprawy doktorskiej: „Instytucjonalne uwarunkowania działalności polskich przedsiębiorstw przemysłu materiałów budowlanych na rynkach wschodnich”). Prywatnie pasjonatka muzyki klasycznej.