ASEAN pod przewodnictwem Wietnamu – wnioski i perspektywy

Wietnam od lat zabiega o dynamiczną i bardziej zunifikowaną współpracę regionalną w ramach formatu ASEAN. Jednym z flagowych celów Hanoi jest utrzymanie pokoju na Morzu Południowochińskim i zabezpieczenie spornych terytoriów przed roszczeniami wysuwanymi przez Pekin. Jednak osiągnięcie wspólnego stanowiska ASEANu w sprawach kluczowych jest niezwykle trudne, ponieważ państwa mają różnorodne interesy w odniesieniu do swojej polityki zagranicznej, w tym prowadzonej przez ChRL. Sytuację utrudniła także epidemia COVID-19, która niemalże pogrzebała ambitne plany Wietnamu przewodniczącemu w tym roku wspólnocie.

Sekretariat ASEAN mieszczący się w Dżakarcie przez pierwszą połowę 2020 r. niemalże całkowicie zawiesił zaplanowane działania na rzecz wypracowania stanowiska wspólnoty i realizacji zaplanowanej agendy w celu aktywnego przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się COVID-19. Wprowadzono różnorodne środki ostrożności takie jak między innymi ograniczenia w podróżowaniu. Epidemia nie tylko zmieniła priorytety polityczne ASEANu, ale także doprowadziła do tego, że wiele państw poświęciło się przede wszystkim zmaganiom w obrębie polityki wewnętrznej kosztem prowadzenia bardziej ambitnej polityki zagranicznej. Kolejnym poważnym wyzwaniem była susza, która postawiła pod znakiem zapytania bezpieczeństwo żywnościowe dla ponad 650 mln ludności krajów regionu. Wspólnota skoordynowała działania ograniczając eksport i podejmując starania o zapewnienie odpowiedniej ilości żywności na rynku wewnętrznym. W tle problemów związanych z suszą znajduje się również polityka prowadzona przez Pekin, bowiem na górnym odcinku Mekongu powstał szereg elektrowni wodnych. Ze względu na powyższe inwestycje Pekin jest w stanie częściowo kontrolować dolny bieg rzeki, a więc wpływać na bezpieczeństwo żywnościowe w Azji Południowo-Wschodniej. 

Wietnam jako lider ASEANu w 2020 r.

Przewodnictwo Wietnamu wiązało się z nadzieją na wypracowanie wspólnych interesów i przynajmniej częściowe ujednolicenie pozycji ASEANu. W ciągu ostatnich lat Wietnam zaczął prowadzić bardziej aktywną politykę zagraniczną w regionie, czego dowodem jest między innymi zorganizowanie rozmów między Kim Dzong Unem a Donaldem Trumpem w 2019 r. Ponadto Wietnam zabiega o utrzymanie stabilizacji na Morzu Południowochińskim między innymi dzięki goszczeniu u siebie corocznej konferencji dotyczącej Morza Południowochińskiego. Jest to kluczowe wydarzenie współorganizowane przez Akademię Dyplomatyczną Wietnamu, dotyczące tego sporu, zbierające środowiska polityczne i akademickie z Azji, Europy i Ameryki Północnej. Niewątpliwą zaletą tej konferencji jest zapraszanie do jej udziału dyplomatów i naukowców z Chin, dzięki czemu w trakcie wykładów i debat dochodzi do wymiany poglądów, a nierzadko też użycia dość mocnych słów.  

Trzeba także zaznaczyć, że Hanoi obronną ręką wyszło z epidemii mimo tego, że jest bezpośrednim sąsiadem ChRL, gdzie COVID-19 miał swój początek. Aktywne podjęcie środków zapobiegawczych i odseparowanie chorych przyczyniło się do niskiej zachorowalności na COVID-19. Wietnam zdecydował się również wesprzeć swoich sąsiadów podarowując maski, środki dezynfekujące i inne materiały dla Kambodży i Laosu. W ten sposób Hanoi starało się zbilansować wpływy „dyplomacji maseczkowej” prowadzonej przez Pekin, okazując swoją solidarność uboższym sąsiadom. 

Między Pekinem a Waszyngtonem 

ASEAN ma przed sobą szereg wyzwań związanych z trwającym konfliktem handlowym, a także napięciami politycznymi między USA a Chinami. Państwa takie jak Laos czy Kambodża znajdują się po stronie bliższej interesom Pekinu, podczas gdy pozostałe państwa wahają się między stronami lub ze względów bezpieczeństwa decydują się orientować na Waszyngton. Indonezja stanowi obecnie warty odnotowania przypadek państwa, które w obliczu ostatnich napięć o wyspy Natuna i wyłączną strefę ekonomiczną z Pekinem, wydaje się reorientować na silniejszą współpracę z państwami Azji Południowo-Wschodniej.

Derek Grossman podkreśla w artykule dla World Politics Review, że polityka Chin nakierowana na manifestowanie siły na spornych terenach Morza Południowochińskiego utrzymuje się na podobnym poziomie co w ubiegłych latach. Stąd wniosek, że pandemia mimo wszystko nie zniechęciła Chin do bardziej asertywnych działań na tych wodach. Z drugiej strony analityk Australian Strategic Policy Institute (ASPI), Huong Le Thu zauważa również, że ubiegłoroczna elekcja prezydenta Joko Widodo wiąże się ze skupieniem największego państwa członkowskiego ASEANU przede wszystkim na aspekcie polityki wewnętrznej. 

W związku z tym, że decyzje we wspólnocie ASEAN podejmowane są drogą konsensusu, to jedno państwo może zablokować rezolucję korzystną dla większej części wspólnoty. Z jednej strony niewątpliwą siłą organizacji jest to, że decyzje są podejmowane w wyniku jednomyślności. Dzięki temu wspólnota tworzy miejsce dialogu między równymi partnerami bez narzucania wizji rozwoju przez większość. Z drugiej strony niewątpliwym problemem jest słabość ASEAN, bo mnogość podejścia do problemów przeradza się w chaos i inercję. To właśnie z tego powodu ASEAN nie jest w stanie w całości wykorzystać swojego potencjału stając się poważnym podmiotem na arenie polityki międzynarodowej. 

Kolejnymi państwami, które obejmą po Wietnamie przywództwo w ASEAN to Brunei i Kambodża, od lat postrzegane jako bliscy sojusznicy Pekinu. Dodatkowo członków ASEAN martwi dosyć trudna i niejednoznaczna relacja między Mjanmą a Chinami. Niektórzy wieszczą zwrot Mjanmy w stronę Chin ze względu na zależności gospodarcze, inni wskazują na przykład na to, że Mjanma oskarża Pekin o wspieranie partyzantów.  

Morze Południowochińskie

Jednym z flagowych celów prowadzonej przez Wietnam polityki w ramach wspólnoty państw ASEAN jest utrzymanie pokoju na Morzu Południowochińskim, a także wspomaganie obrony wspólnoty przed rozszerzeniem wpływów przez Pekin. Przełomową decyzją dla regionalnej stabilizacji miało być orzeczenie Stałego Trybunału Arbitrażowego w Hadze z 2016 r., którego celem było obalenie roszczeń terytorialnych Pekinu. Sztuczne wyspy i instalacje wojskowe budowane przez Chińczyków w archipelagu Spratly pozostają kością niezgody wśród Wietnamu, Filipin i Malezji. Spornych i konfliktogennych obszarów jest jednak o wiele więcej. Poza wyspami Spratly, Paracelskimi, a także Natuna należy do owych obszarów kilka innych raf i atoli. Spór toczy się między Chińską Republiką Ludową, Republiką Chińską (Tajwanem), Wietnamem, Filipinami, Brunei, Malezją i Indonezją. Na wodach spornych, jak podkreśla Paweł Behrendt, Chiny decydują się na budowę sztucznych wysp wraz z nabrzeżami, lotniskami oraz instalacjami wojskowymi. USA, Japonia, Indie. Rosja przyjęła pozycję neutralną. W ostatnim czasie, jak podkreśla prof. Małgorzata Pietrasiak z Uniwersytetu Łódzkiego spór przybrał postać konfliktu zimnowojennego, gdzie dwa bieguny odgrywają podstawową rolę w sporze: Chiny i USA.

Wyzwania

Najważniejszymi sprawami omawianymi podczas szczytu ASEAN w Bangkoku (listopad 2019 r.) był handel, łączność i Morze Południowochińskie. Dyskutowano również o warunkach dotyczących Wszechstronnego Regionalnego Partnerstwa Gospodarczego (RCEP), które ma zostać podpisane w listopadzie 2020 r. RCEP jest zaproponowaną przez szereg państw z regionu Azji i Pacyfiku umową o wolnym handlu między państwami ASEAN, Chinami, Japonią, Australią, Nową Zelandią i Koreą Południową. Wedle danych Parlamentu Europejskiego RCEP stałaby się wówczas umową obejmującą największy obszar na świecie.

Niestety wobec wyzwań związanych z COVID-19 priorytety polityki pod przewodnictwem Wietnamu uległy zmianie. Dla całej wspólnoty głównym problemem jest widmo kryzysu gospodarczego. Kolejnym wyzwaniem jest spadek dochodów z turystyki, która w wybranych państwach ASEAN stanowiła istotny procent PKB, na przykład w Tajlandii. Problemy dotknęły również migrantów, którzy niejednokrotnie stracili prace sezonowe i musieli powrócić do swoich domów bez oszczędności. Wiele dyskusji, podobnie jak w innych miejscach na świecie, wywołują dążenia do uzyskania ulg na działalność gospodarczą. 

Obecnie państwa ASEANu skupiają się na udzielaniu swoim mieszkańcom pomocy żywnościowej, a także rozszerzanie pomocy społecznej. Z głównej agendy nie spadł jednak temat sporu na Morzu Południowochińskim, ze względu na prowadzoną przez Pekin asertywną politykę w tym rejonie. 

COVID-19 

COVID-19 sprawił, że niemożliwe stało się prowadzenie dyplomacji publicznej w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. Wobec tych trudności ASEAN zdecydował się skorzystać z możliwości oferowanych przez wirtualne spotkania. Wiosną tego roku – 14 kwietnia 2020 r. – zorganizowano wirtualny szczyt ASEAN w sprawie epidemii koronawirusa. Jak podkreśla jednak Huong Le Thu wirtualna odsłona corocznego szczytu uniemożliwia odbycie ważnych dla decydentów politycznych rozmów w kuluarach, dzięki którym łatwiej jest zbudować wspólny konsensus rozmawiając w pół-oficjalnie. W ocenie epidemiologów Wietnam, Singapur i inne państwa ASEANu relatywnie dobrze poradziły sobie z COVID-19 podejmując szereg środków zaradczych i nie dopuszczając do rozprzestrzenienia zarazy.

Szereg zmartwień budzi jednak stan finansowy po pandemii i oczekiwanie na kolejne fale. Istnieją przesłanki, że fundusze przeznaczone na różne cele związane z integracją regionu w wyniku kryzysu po COVID-19 mogą zostać zmniejszone.

Rola Unii Europejskiej

Unia Europejska oficjalnie wspiera integrację regionalną ze Stowarzyszeniem Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) i jest ważnym partnerem gospodarczym dla Azji Południowo-Wschodniej. Państwa unijne wspierają tworzenie instytucji, rozwój demokracji i poszanowanie praw człowieka w tym regionie między innymi dzięki środkom finansowym na pomoc rozwojową. Jednak współpraca nie ze wszystkimi państwami układa się dobrze. Czarną owcą ASEANu jest na przykład Brunei Darussalam, w którym obowiązują takie kary jak amputacja kończyn za kradzież czy ukamienowanie za homoseksualizm. System prawny Brunei opiera się w dużej części na szariacie (przede wszystkim kodeks karny), a państwo nie zmierza w stronę liberalizacji politycznej. Istotnym wyzwaniem w 2021 r. może stać się właśnie to, że nieskore do reform w duchu liberalnym Brunei Darussalam obejmie przewodnictwo w ASEAN. W odmiennej sytuacji znajduje się wspólnota ASEAN, która z zasady ściśle przestrzega polityki nieingerowania w sprawy wewnętrzne swoich członków.

Patrycja Pendrakowska Założycielka i prezes zarządu Instytutu Boyma oraz analityk polityki zagranicznej i gospodarki Chin. Z ramienia Instytutu zajmuje się relacjami UE-ASEAN w ramach projektu EANGAGE koordynowanego przez KAS Singapore oraz metodą Betzavta z Instytutem Adama na rzecz Pokoju i Demokracji w Jerozolimie. Jest jednym z członków założycieli rady biznesowej WICCI w Indiach-UE z siedzibą w Bombaju. Koordynowała także transkulturową grupę badawczą dot. Inicjatywy Pasa i Szlaku zorganizowaną przez Leadership Excellence Institute Zeppelin. Jest doktorantką na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, gdzie prowadzi badania nad filozofią polityczną w Chinach. Ukończyła studia licencjackie na Wydziale Sinologii, Socjologii i Filozofii na Uniwersytecie Warszawskim oraz posiada dwa tytuły magistra prawa finansowego oraz etnografii i antropologii kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego.