Instytut Boyma w Parlamencie Europejskim: Konferencja o strategicznym partnerstwie UE-Kazachstan

2 października w Parlamencie Europejskim odbyła się konferencja zatytułowana Strategiczne partnerstwo Kazachstanu z Unią Europejską: otwarcie nowych nisz i wymiarów, której celem było podsumowanie dotychczasowych osiągnięć w relacjach dwustronnych oraz identyfikacja kluczowych obszarów dalszej, pogłębionej współpracy.

Organizatorem konferencji był członek Parlamentu Europejskiego Tomas Zdechovsky, który od wielu lat zajmuje się problemem budowania relacji UE z Azją Centralną. Współgospodarzem była misja dyplomatyczna Kazachstanu w Brukseli. Patronat medialny nad wydarzeniem objął Diplomatic World, wydający kwartalnik poświęcony analizie powiązań świata polityki, dyplomacji, ekonomii, finansów, sztuki i kultury. Project manager wydawnictwa, Alberto Turkstra, pełnił funkcję moderatora. Wśród zaproszonych gości i panelistów byli m.in Margułan Bajmuchan ambasador Kazachstanu przy Unii Europejskiej, europarlamentarzyści z Czech i Słowacji, Komisarz UE ds. Rolnictwa Janusz Wojciechowski oraz wysocy urzędnicy organów administracji państwowej i instytucji z Kazachstanu.

Fundamenty kształtowania relacji bilateralnych Kazachstanu i UE

W wystąpieniach wprowadzających do tematów poruszanych na konferencji, europoseł Tomas Zdechovsky i ambasador Margułan Bajmuchan wspomnieli o trwającym już 31 lat procesie budowania relacji dyplomatycznych Kazachstanu z Unią Europejską. W tym okresie można zaobserwować systematyczny wzrost znaczenia państw UE dla rozwoju gospodarczego republiki i wzmocnienia jej pozycji w polityce euroazjatyckiej. Intensyfikacja relacji politycznych i gospodarczych przypada na okres prezydentury Kassyma-Żomarta Tokajewa, który konsekwentnie realizuje multiwektorową politykę zagraniczną. Jednym z filarów tej polityki jest właśnie Unia Europejska. Fundamentem tej współpracy było podpisanie w 1995 Porozumienia o Partnerstwie i Współpracy (Partnership and Cooperation Agreement). Od tego czasu relacje bilateralne między UE i Kazachstanem uległy pogłębieniu i przekształceniu w obszarach zarówno gospodarczym, jak i politycznym. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w podpisanym 21 grudnia 2015 w Astanie Porozumieniu o Rozszerzonym Partnerstwie i Współpracy pomiędzy Kazachstanem i UE oraz jej państwami członkowskimi  (Agreement on Enhanced Partnership and Cooperation between Kazakhstan and the EU and its member states), w którym określono 29 priorytetowych obszarów współpracy Astany i Brukseli. Warto dodać, że Polska była jednym z pierwszych sygnatariuszy tego dokumentu.

Wśród kluczowych obszarów dialogu i kształtowania współpracy Unii Europejskiej i Kazachstanu znalazły się kwestie swobody wymiany handlowej i prowadzenia działalności gospodarczej, w tym przepisy celne, normy techniczne, sanitarne i fitosanitarne, a także przepisy prawne. Istotnymi zagadnieniami dla zapewnienia płynności współpracy, a wymagającymi przedyskutowania i implementacji nowych rozwiązań prawnych są też kwestie inwestycji, przepływów kapitałowych, ochrony własności intelektualnej czy odpowiedzialności cywilnoprawnej podmiotów gospodarczych oraz transparentność i równoprawność podmiotów zagranicznych w dostępie do zamówień publicznych. Jednym z najważniejszych obszarów współpracy dla obu stron jest zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Głównymi dziedzinami, kluczowymi dla kształtowania długookresowej harmonijnej współpracy i wymagającymi stałych dwustronnych konsultacji są transport, energetyka, ekologia, ochrona środowiska i przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian klimatycznych oraz rozwijanie przemysłu i rolnictwa. Drugim kierunkiem współpracy jest zespół zagadnień o charakterze społecznym, w tym m.in. kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego, a także rozwijanie edukacji i szkolnictwa oraz turystyki.

Wojna w Ukrainie i ryzyko sankcji wtórnych jako nowe wyzwanie w relacjach UE i Kazachstanu

Problem sankcji i bezpieczeństwa międzynarodowego przewijał się w wystąpieniach panelistów, m.in. Samata Nurtaza, posła Mażylisu i członka parlamentarnego Komitetu ds. Polityki Zagranicznej, Obronnej i Bezpieczeństwa oraz Luca Devigne’a, wicedyrektora Służby Dyplomatycznej Unii Europejskiej (EEAS).

Zagadnienie bezpieczeństwa jest istotne w wymiarze gospodarczym, bowiem rosyjskie działania wojenne zdestabilizowały szlaki handlowe łączące Azję z Europą, spowodowały gwałtowny wzrost kosztów transportu, a także światowych cen surowców energetycznych i zwiększyły ryzyko wystąpienia niedoborów żywności. Na agresywną postawę Kremla Unia Europejska i Stany Zjednoczone odpowiedziały wprowadzeniem sankcji na eksportów różnych produktów do Rosji, których zakres jest cały czas stopniowo rozszerzany. Skuteczność ograniczeń eksportowych jest jednak uzależniona od ich przestrzegania przez państwa graniczące z Rosją. W tym kontekście głównym problemem jest zablokowanie przepływu towarów objętych embargiem z Kazachstanu i Kirgistanu, z którymi graniczy Rosja. Skutkiem nieprzestrzeganie zakazów eksportowych może być nałożenie na te państwa sankcji wtórnych, co mocno uderzyłoby w ich gospodarki. Stąd decyzja Astany o całkowitym wsparciu dla procesu sankcyjnego. Zdecydowane stanowisko Kazachstanu jest wynikiem pragmatyzmu gospodarczego – stawiania na długookresowy, stabilny rozwój ekonomiczny, w którym relacje z Unią Europejską odgrywają fundamentalną rolę.

Problemem w skutecznej implementacji blokad eksportowych jest powiązanie Kazachstanu z Rosją w ramach Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG), której jednym z elementów jest swoboda przepływu towarów, co utrudnia identyfikację rzeczywistego finalnego odbiorcy dóbr. To z kolei skutkuje próbami Rosji wykorzystania Kazachstanu (i Kirgistanu) jako obszaru tranzytowego dla importu do Rosji towarów objętych zachodnimi sankcjami. Potwierdzeniem skali wykorzystania Kazachstanu jako kanału przerzutowego towarów do Rosji jest bezprecedensowy rozwój e-commerce w republice i gwałtowny wzrost zapotrzebowania na powierzchnie magazynowe. Tylko w pierwszej połowie 2023 zapotrzebowanie na nowe powierzchnie magazynowe wzrosło o 400 tys. m kw. Oficjalnymi importerami zachodnich produktów są firmy kazachskie, w wielu przypadkach będące w istocie jednostkami biznesowymi rosyjskich firm, jak Wildberries czy Ozon, a towar faktycznie jest składowany w magazynach na terytorium Kazachstanu. Jednak dalsza jego dystrybucja jest trudna do wyśledzenia, a bez wątpienia znaczna jego cześć jest nielegalnie przewożona do Rosji. Według trudnych do zweryfikowania szacunków rosyjskiego portalu Komiersant tylko do końca 2022 granice Rosji przekroczyły objęte sankcjami towary o wartości 20 mld USD.

Wprowadzenie przez władze kazachskie ograniczeń w swobodzie przepływu towarów przez granicę rosyjską czy działalności gospodarczej dla rosyjskich firm na terytorium republiki jest utrudnione z uwagi na wspomniane umowy zawarte w ramach EUG. Z drugiej strony Astana ma świadomość, że brak aktywnego przeciwdziałania łamaniu sankcji będzie skutkować pogorszeniem relacji z UE i nałożeniem sankcji wtórnych. Bruksela szybko zareagowała na tę sytuację, zwłaszcza po odnalezieniu na terytorium Ukrainy objętym działaniami wojennymi 770 elementów i podzespołów wyprodukowanych w UE, a będących w posiadaniu rosyjskiej armii. Stąd wizyta w specjalnego wysłannika UE ds. implementacji sankcji Davida O’Sullivana w Kazachstanie, Kirgistanie i Uzbekistanie, który poruszył problem ponad 300-proc. wzrostu eksportu towarów z UE do Azji Centralnej w 2022 w stosunku do 2021 i ryzyka objęcia sankcjami tych republik. Prezydent Kassym-Żomart Tokajew potwierdził pełne wsparcie dla sankcji i zaangażowanie administracji w proces eliminacji zjawiska ich omijania. Jednocześnie zauważył, że sytuacja Kazachstanu w tym obszarze nie jest tak prosta, jak w przypadku państw unijnych. Rosja pozostaje bowiem jednym z najważniejszych partnerów gospodarczych republiki (obroty na poziomie 8 mld euro w 2022) i zamrożenie tych relacji jest po prostu niemożliwe bez doprowadzenia gospodarki Kazachstanu do zapaści. Trzeba jednak podkreślić, że Astana szybko zorganizowała kontrole na granicy z Rosją w celu ograniczenia przemytu towarów, odrzucając przy tym żądanie Moskwy respektowania zasad tzw. handlu równoległego (sprzedaży bez wymaganej zgody producent). Dodatkowo wprowadzono też system monitorowania transportów grup towarów objętych sankcjami, których finalnym rynkiem zbytu jest oficjalnie Kazachstan.

Unia Europejska ma świadomość, że wybuch wojny postawił Kazachstan i inne republiki Azji Centralnej w trudnej sytuacji. Problem sankcji, stabilności gospodarczej i bezpieczeństwa Azji Centralnej był przedmiotem szczytu UE-Azja Centralna, który odbył się 17 maja 2022 w Brukseli. Wobec uzasadnionych niepokojów władz republik centralnoazjatyckich o potencjalne negatywne skutki wprowadzenia sankcji na Rosję dla ich gospodarek, Unia wyraziła gotowość pomocy w przeciwdziałaniu i łagodzeniu ich. Od tamtego szczytu znaczenie wzrosła częstotliwość spotkań unijno-kazachskich grup roboczych i konferencji poświęconych zagadnieniom wzmacniania relacji dwustronnych i wypracowania wspólnego frontu wobec wyzwań globalnych. Od dwóch lat widać też wyraźną tendencję do pogłębiania i poszerzania obszarów dwustronnych relacji ekonomicznych. Przekłada się to na większy udziału UE w inwestycjach w Kazachstanie oraz wymianie handlowej. Tym samym wzrost zaangażowania firm z obszaru Wspólnego Rynku w republice w istotny sposób wpływa na wzmocnienie stabilności gospodarczej Kazachstanu i jest potwierdzeniem jego postrzegania, jako stabilnego długookresowego partnera gospodarczego.

Poszukiwanie wspólnych rozwiązań problemów dystrybucyjnych

Praktycznie każdy z panelistów odniósł się do jednego z najbardziej newralgicznych zagadnień poruszanych w trakcie debaty, jakim są nowe wyzwania w transporcie i logistyce, w tym zwłaszcza jak najszybsze rozwiązanie problemu przepływu towarów między Azją a Europą. Potwierdza to ważność tego zagadnienia zarówno dla Kazachstanu, jak i Unii Europejskiej. O już zrealizowanych inwestycjach i potrzebie dalszego finansowania  rozwoju alternatywnej trasy jaką jest Korytarz Środkowy mówili m.in. doradca prezydenta Kazachstanu Bołat Akczułow oraz poseł Mażylisu i członek parlamentarnego Komitetu ds. Polityki Zagranicznej, Obronnej i Bezpieczeństwa Ołżas Kuspiekow.

Agresja Rosji na Ukrainę w istotny sposób wpłynęła na zmiany w euroazjatyckiej wymianie handlowej, transporcie i logistyce poprzez bezprecedensowy wzrost zagrożenia dla stabilności tzw. Korytarza Północnego, łączącego Chiny i Azję Centralną z UE, a biegnącego przez Rosję. Ta sytuacja uderzyła zarówno w gospodarkę unijną, jak i kazachską. Do wybuchu wojny Kazachstan odgrywał rolę centralnego huba w euroazjatyckiej wymianie handlowej i był szczególnie ważny dla nastawionej na eksport gospodarki chińskiej. Stąd inwestycje kazachskie w rozwój transportu i logistyki, które w ciągu ostatnich 15 lat przekroczyły 31 mld euro. Obecnie Kazachstan dysponuje sześcioma drogowymi trasami międzynarodowymi i pięcioma kontynentalnymi liniami kolejowymi. Ponadto nowoczesną infrastrukturę mają porty w Aktau i Atyrau.

Unia jest żywotnie zainteresowana we wzmacnianiu roli Kazachstanu w tworzącym się nowym systemie transportowym, stąd zaproszenie republiki do unijnego projektu Global Gateway. Kluczowym elementem tego systemu transportowego ma być dynamicznie rozwijany Trans-Caspian International Transport Route (TITR), zwany Korytarzem Środkowym, biegnący z Azji Centralnej przez Morze Kaspijskie, republiki kaukaskie i Morze Czarne do portów w Bułgarii i Rumunii. Korytarz Środkowy, oficjalnie otwarty w 2017, do wybuchu wojny w Ukrainie pełnił rolę kanału dodatkowego do transportu produktów petrochemicznych, rud metali, gazu LCG, węgla i zbóż. Potwierdzeniem rosnącego znaczenia Korytarza i pozycji Kazachstanu w rozwijaniu euroazjatyckiej wymiany handlowej jest tendencja wzrostowa w transporcie towarów. W 2022 Korytarzem przewieziono 1.5 mln ton towarów, czyli o 250-proc. więcej niż w 2021. Z kolei w 2023 zanotowano kolejny przyrost przewozów cargo do 2.7 mln ton, czyli o 95-proc. w porównaniu do 2022. Ten trend utrzymuje się, bowiem tylko w okresie od stycznia do sierpnia 2024 przewieziono prawie 2.3 mln ton towarów. nadal jednak wykorzystywanych jest zaledwie 25-proc. całej obecnej zdolności przesyłowej Korytarza. Niemniej, zwiększenie jego przepustowości wiąże się z koniecznością realizacji znacznych inwestycji, szacowanych przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju na 18.5 mld euro.

Celem Astany jest osiągnięcie obecnej maksymalnej przepustowości Korytarza, czyli 10 mln ton rocznie najpóźniej w roku 2030. Warto dodać, że celem Organizacji Państw Turkijskich wielkość 10 mln ton ma zostać osiągnięta już w 2025. Realne ma być też dalsze zwiększenie mocy transportowej TITR nawet do 15-18 mln ton rocznie. Dążąc do zwiększenia dynamiki rozwoju tej trasy poprzez pozyskanie wsparcia finansowego państw unijnych i samej Unii, w czerwcu 2022 Ambasada Kazachstanu przy Unii Europejskiej zorganizowała konferencję Współpraca tranzytowa i transportowa pomiędzy Kazachstanem i Unią Europejską: perspektywy dla rozwoju Korytarza Środkowego, w której wzięli udział przedstawiciele z 18 państw UE oraz instytucji i organizacji międzynarodowych. Dyplomatyczne wysiłki Astany przyniosły efekty w postaci podpisanych protokołów ustaleń (Memorandum of Understanding) między Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju (EBOR) a Bankiem Rozwoju Kazachstanu i innymi instytucjami kazachskimi, uzbeckimi i kirgiskimi o współfinansowaniu inwestycji transportowych na obszarze Azji Centralnej na łączną kwotę prawie 1.5 mld euro. Ponadto, Bruksela i Astana podpisały też cztery memoranda na łączną kwotę ponad 880 mln euro na dalszy rozwój sektora transportowego w Kazachstanie. Przyspiesza też kooperacja europejskich firm transportowych z kazachskimi, azerskimi i gruzińskimi. Do realizacji wspólnych inwestycji rozwojowych gotowość zapowiedziały m.in. niemiecki Rhenus, austriacki Rail Cargo czy litewski LTG Cargo.

Problemem dla realizacji tych zamierzeń jest złożoność i wielowymiarowość procesu rozwoju Korytarza. Bowiem nie tylko rozwój infrastruktury jest niezbędny dla podniesienia przepustowości Korytarza, ale również wypracowanie wspólnych procedur transportowych, integracja usług rozliczeniowych w systemie one-stop-shop (OSS) czy koordynacja usług multimodalnych. Niezbędne jest też wypracowanie procedury transparentności przy ustalaniu cen przewozowych. Fundamentalne znaczenie ma stworzenie kompleksowego systemu koordynacji przepływu towarów między poszczególnymi węzłami, w których są one przeładowywane na statki lub pociągi. Usprawnienie procesów wymaga oczywiście cyfryzacji procedur. Tu należy podkreślić inicjatywę w tym obszarze dyrektora kazachskiego Departamentu Polityki Transportowej, który zaproponował opracowanie kompleksowej strategii rozwoju Korytarza Środkowego do roku 2040. Kazachstan już przygotował i nawet rozpoczął realizację pięcioletniego planu rozwoju swojej części TITR.

Wzrost dynamiki wymiany handlowej i zmiany w jej strukturze

Paneliści byli zgodni, że wzmocnienie współpracy w różnych obszarach gospodarczych między UE a Kazachstanem zaowocowało wzrostem wymiany handlowej i inwestycji lokowanych w republice. Według danych kazachskiego ministerstwa spraw zagranicznych udział UE w wymianie handlowej Kazachstanu osiągnął pułap 40-proc. obrotów zagranicznych republiki. Pod względem inwestycji zagranicznych udział ten jest jeszcze wyższy, bowiem w latach 2005-2023 stanowił aż 45-proc. środków inwestycyjnych pozyskanych przez republikę. Po okresie pandemicznej zapaści obserwowany jest ponowny wzrost obrotów handlowych. W 2023 były one o 3.2-proc. wyższe niż w 2022 i osiągnęły wartość 36 mld euro. Z kolei wartość inwestycji z obszaru UE wzrosła o 21-proc. w 2022 w stosunku do 2021, osiągając pułap ponad 11 mld euro. W pierwszych trzech kwartałach 2023 zanotowano kolejne wzrost o 9-proc. w stosunku do analogicznego okresu w 2022. Aktualnie w republice obecnych jest już ponad 3000 firm zagranicznych.

Warto też podkreślić, że obecne inwestycje są lokowane w znacznie większej liczbie gałęzi kazachskiej gospodarki niż miało to miejsce w początkowym okresie kształtowania relacji ekonomicznych z UE. Wówczas przeważały duże inwestycje w sektor wydobywczy i energetyczny, a inwestorami były globalne koncerny m.in. włoski Eni, francuski Total i brytyjski BP. Istotną sprawą z punktu widzenia kazachskiej gospodarki było zdywersyfikowanie inwestycji na inne branże, przede wszystkim usługowe, jak IT, bankowość czy logistyka.

W październiku 2022 wizytę w Kazachstanie złożył przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel. Tematem rozmów było nakreślenie możliwych nowych kierunków współpracy między UE a Azją Centralną. Przewodniczący podkreślił wiodącą rolę Kazachstanu jako gospodarczego lidera regionu oraz partnera dla UE. Ta wizyta była kolejnym impulsem do aktywizacji unijnych inwestycji w republice, zwłaszcza w te dziedziny gospodarki, które przyczyniają się do wzmocnienia zaawansowania technologicznego, jak IT, usługi transportowe, handel, przemysł mechaniczny, spożywczy i farmaceutyczny. Przykładowo od 2022 znacząco wzrósł eksport unijnych produktów złożonych i technologicznie zaawansowanych, które do tej pory w większości pochodziły z Rosji i Chin. Import pochodzących z UE urządzeń filtracyjnych i grzewczych oraz specjalnego przeznaczenia dla budownictwa, przemysłu wydobywczego czy prac publicznych wzrósł o prawie 100-proc. do 120 mln euro. Z kolei sprzedaż zaawansowanych urządzeń pomiarowych, testujących czy nawigacyjnych z Unii wzrosła o 500-proc. do 53 mln euro. Należy też nadmienić, że nowym obszarami intensywnej kooperacji staje się pozyskiwanie metali ziem rzadkich, zielona transformacja, ochrona środowiska i przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian klimatu. Te obszary stały się obecnie priorytetowymi zarówno dla państw Unii, jak i Kazachstanu w świetle potęgujących się negatywnych skutków zmian klimatycznych, odczuwalnych i w Europie i w Azji Centralnej.

Kazachstan może liczyć na wsparcie finansowe UE w ramach wspomnianego projektu Global Gateway. Na finansowanie działań w obszarach objętych tym projektem Unia zamierza przeznaczyć 300 mld euro do 2027. Przyjęcie republiki jako partnera Global Gateway przyczynia się do wzmocnienia więzi ekonomicznych z obszarem Wspólnego Rynku, a także wspierania zbalansowanego rozwoju i implementacji proekologicznych rozwiązań gospodarczych, w tym transformacji energetycznej.

Wyzwania ekologiczne i w zakresie transformacji energetycznej

Jednym z najważniejszych i najbardziej palących do rozwiązania problemów współczesnego świata są zmiany klimatyczne, ich konsekwencje i dążenie do przeciwdziałania szkodliwemu wpływowi gospodarowania na środowisko naturalne. Temat ten był sygnalizowany w wystąpieniach większości panelistów.

Potrzeba ochrony środowiska i wynikająca z niej konieczność transformacji energetycznej w kierunku odnawialnych źródeł energii (OZE) jest intensywnie realizowana przez Kazachstan od wielu lat. Pierwsza farma wiatrowa powstała w republice w okręgu żambylskim w 2011. Już w 2010 prezydent Nursułtan Nazarbajew zainicjował Partnerski Program Zielony Most (Green Bridge Partnership Program) i zaproponował stworzenie Klimatycznego Centrum dla Azji Centralnej (Central Asian Climate Hub). Celem tej inicjatywy jest wypracowanie modelu wewnątrz regionalnej współpracy w zakresie ochrony środowiska i ekologii oraz włączenie do niej instytucji międzynarodowych. W kolejnych latach republika pozyskała do współpracy przy realizacji inwestycji ekologicznych nie tylko UE, ale również Azjatycki Bank Rozwoju, Bank Światowy czy Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych. Przykładowo, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju przeznaczył 500 mln euro na realizację inwestycji w rozwój energii odnawialnej. To dzięki temu współfinansowaniu powstały farmy paneli słonecznych w Karagandzie i wiatrowa w Żangatas.

Zapowiedziana przez prezydenta K.-Ż. Tokajewa transformacja gospodarcza, zapisana w Narodowej Koncepcji Tranzycji w Zieloną Gospodarkę 2050, zakłada osiągnięcie 10-proc. udziału OZE w produkcji energii elektrycznej do 2030 i 50-proc. do 2050. Transformacja ma zakończyć się w 2060, a Kazachstan ma stać się gospodarką zeroemisyjną. Realizacji tego celu, a więc i pozyskiwaniu inwestycji w OZE, sprzyjają uproszczone procedury i przejrzysty system taryf. Należy podkreślić, że od 2017 inwestorzy w projekty energetyczne są wyłaniania podczas aukcji, w których mogą brać udział również firmy zagraniczne. Duże znaczenie mają też bez wątpienia korzystne warunki geofizyczne do budowy zespołów paneli słonecznych i farm wiatrowych, zarówno na lądzie, jak i na szelfie Morza Kaspijskiego w pasie od Atyrau do Aktau.

Wciąż rosnąca liczba inwestycji w odnawialne źródła energii stawia Kazachstan na pozycji lidera w Azji Centralnej. Wyzwaniem pozostaje jednak zapewnienie dynamiki rozwoju OZE na poziomie co najmniej równoważącym dynamikę wzrostu popytu na energię elektryczną, spowodowaną rozwojem gospodarczym republiki. Według szacunkowych danych kazachskiego ministerstwa ekologii, geologii i zasobów naturalnych realizacja celu, jakim jest zeroemisyjność w 2060, będzie wymagało nakładów na poziomie co najmniej 600 mld euro. Kwota ta obejmuje nie tylko transformację energetyczną, ale również modernizację sieci przesyłowych i ciepłowniczych, a także implementację restrykcyjnych norm ekologicznych w produkcji przemysłowej, transporcie czy budownictwie. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że pozyskiwanie zewnętrznego finansowania w postaci kredytów i pożyczek celowych wiąże się z realnym ryzykiem nadmiernego zadłużenia gospodarczego, a przez to zagrożeniem dla stabilności ekonomicznej państwa w długim okresie. Pomimo relatywnie wysokiego przyrostu udziału OZE w produkcji energii elektrycznej, rząd uznał za konieczny powrót do energii nuklearnej. W przeszłości na terytorium Kazachstanu działały radzieckie elektrowni atomowe, a ostatnią z nich zamknięto w 1999. Za budową nowego obiektu przemawia m.in. fakt, że republika jest największym producentem uranu na świecie, z udziałem na poziomie 40-proc. i złożami szacowanymi na co najmniej 12-proc. Głównymi importerami kazachskiego surowca są państwa Unii Europejskiej, Chiny, Rosja i Kanada.

 Projekt budowy nowej elektrowni, ogłoszony przez ministra energetyki Ałmasadama Satkalijewa wzbudził społeczne kontrowersje. Wciąż bowiem żywe są w społeczeństwie echa katastrofy w Czarnobylu i Fukushimie. Za realizacją projektu przemawia możliwość przyspieszenia transformacji energetycznej i ograniczenia udziału surowców kopalnych, a także zapewnienia republice energetycznej samowystarczalności. W ciągu ostatnich trzech lat przeprowadzono wiele konsultacji z ekspertami oraz publicznych debat, a także konsultacji społecznych. Efektem tego procesu jest ogłoszenie krajowego referendum, które zaplanowano na 6 października. Przedreferendalne badania opinii publicznej wskazują na wysokie zainteresowanie Kazachów partycypacją w referendum, ale przewaga zwolenników budowy elektrowni nad przeciwnikami tego projektu była nieznaczna (ok. 3 pp.). Należy podkreślić, że władze prowadziły szeroką medialną politykę informacyjną, w której wskazywano na wykorzystanie nowoczesnych technologii z wielopoziomowymi zabezpieczeniami przed niekontrolowaną reakcją łańcuchową, a także ścisłą współpracę z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (IAEA) w zakresie implementacji norm i standardów, w tym zabezpieczenia odpadów radioaktywnych.

Koszt inwestycji szacowny jest na prawie 11 mld euro. Stroną finansową zajmie się Samruk Kazyna Sovereign Wealth Fund, ale kwestia dostawcy technologii wciąż pozostaje otwarta. Na stole są oferty czterech dostawców: China National Nuclear Corporation (CNNC), Electricite de France (EDF), Korea Hydro & Nuclear Power (KHNP) i Rosatom State Nuclear Energy Corporation. Wybór nie jest prosty zważywszy, że w grę wchodzą nie tylko czynniki ekonomiczne i technologiczne, ale również polityczne. Do wybuchu wojny w Ukrainie największe szanse na wygraną zdawał się mieć rosyjski Rosatom. Jednak w obecnej sytuacji powierzenie realizacji tak ważnej strategicznie inwestycji firmie z państwa, które bezpodstawnie dokonało agresji na inne i jest objęte międzynarodowym embargiem, staje się wysoce ryzykowne. Bez wątpienia wpływałoby to na wzrost szans Chińczyków na wygraną, gdyby nie fakt, że przedstawiona przez nich oferta, choć najtańsza to zakłądała wykorzystanie starszej technologii. Strona kazachska kategorycznie stwierdziła, że interesują ją wyłącznie najnowsze technologie nuklearne. Z punktu widzenia Brukseli najkorzystniejsza byłaby wygrana francuskiego EDF. Taki rozwój sytuacji wzmocniłby pozycję UE w sektorze energetycznym Kazachstanu, co z kolei wpłynęłoby na poprawę bezpieczeństwa energetycznego republiki, balansując wpływy rosyjsko-chińskie.

Wbrew współczesnym trendom budowania szeregu małych obiektów, jak ma to miejsce choćby w Chinach czy USA, Kazachstan zdecydował się na jedną dużą elektrownię, wyposażoną w dwa bloki o łącznej mocy 2.4 GW. Wciąż jednak nie jest ustalona jej lokalizacja. Najbardziej prawdopodobnym miejscem pozostaje Ulken w pobliżu Jeziora Bałchasz, ze względu na dostępność dużych ilości wody, niezbędnej do zapewnienia działania elektrowni. Pomimo, że realizacja „mapy drogowej” projektu ma już prawie dwuletnie opóźnienie, nadal niezmieniony jest termin uruchomienia elektrowni, najpóźniej w 2035.

Pierwiastki ziem rzadkich jako nowe obszary inwestycji

W swoim wystąpieniu Leila Batyrbekowa, założycielka Związku Transportu i Handlu dla Europy i Azji Centralnej (ECATA), poruszyła niezwykle aktualny temat, jakim jest wydobycie i wykorzystanie pierwiastków ziem rzadkich (REE). Ta grupa liczy 17 pierwiastków i należą do niej m.in. lit, terb, lantan, gadolin, neodym, iterb czy samar. Wzrost zainteresowania wydobyciem REE wynika z rozwoju gałęzi opierających się na wysokich technologiach, m.in. elektronice, przemyśle lotniczym i kosmicznym czy produkcji urządzeń medycznych. Zdecydowana większość urządzeń elektronicznych wykorzystywanych powszechnie w gospodarstwach domowych zawiera przetworzone pierwiastki z tej grupy.

Kazachstan dysponuje bogatymi złożami REE i jest aktualnie ich największym producentem w regionie. Na terenie republiki zidentyfikowanych zostało 160 złóż tych pierwiastków, a pierwszymi inwestorami w ich eksploatację były w 2010 japońskie koncerny Toshiba i Sumitomo. Z obszaru UE obecne są przede wszystkim firmy niemieckie, a rząd federalny aktywnie wspiera inwestycje w tym sektorze. Potwierdzeniem tego jest wizyta prezydenta Niemiec F.-W. Steinmaiera w Astanie w czerwcu 2023. Efektem spotkania z prezydentem K.-Ż. Tokajewem było podpisanie 23 umów na realizację niemieckich inwestycji o łącznej wartości 1.7 mld euro. Unia Europejska jest żywotnie zainteresowana w pogłębianiu współpracy z Kazachstanem w zakresie wydobywania i przetwarzania REE, co jest wyrazem dążenia Brukseli do przełamania praktycznie monopolistycznej pozycji Chin w obrocie tymi pierwiastkami (80-proc. światowej rafinacji) i zapewnienia większej niezależności surowcowej europejskim firmom z sektora zaawansowanych technologii. Podczas wizyty w Astanie na Forum Finansowym, ambasador UE w Kazachstanie Kestutis Jankauskas przedstawił unijną propozycję współpracy, opartą na zapewnieniu republice dostępu do zaawansowanych technologii w zamian za długookresowe dostawy REE. Unia zobowiązała się też do zaangażowania w modernizację kazachskiego przemysłu wydobywczego i wsparcie przy implementacji norm ekologicznych. W listopadzie 2023 podpisana została umowa miedzy Komisją Europejską a kazachskim rządem na dostawy „zielonego wodoru” i pierwiastków takich, jak kobalt, lit neodym i samar, niezbędnych w produkcji turbin wiatrowych i baterii do samochodów elektrycznych.

Podsumowanie

Podczas konferencji poruszone zostały tylko niektóre obszary współpracy Unii Europejskiej i Kazachstanu. Do omówienia pozostały m.in. kwestie rolnictwa i bezpieczeństwa żywnościowego, o których wspomniał komisarz J. Wojciechowski czy pogłębiania współpracy naukowej i w zakresie szkolnictwa. Kolejnym ważnym obszarem, który nie został podjęty na konferencji, a jest przedmiotem debat Brukseli z Astaną, jest problematyka budowania społeczeństwa obywatelskiego i pogłębiania standardów demokratycznych w polityce.

Reasumując przytoczone niektóre osiągnięcia ponad 30 lat współpracy gospodarczej Astany i Brukseli należy podkreślić znaczący wzrost intensywności w jej rozwijaniu. Do tradycyjnych dziedzin gospodarczych, jak surowce energetyczne czy produkty o niskim stopniu przetworzenia, dołączają nowe, wymagające zastosowania zaawansowanych technologii i wysoko wykwalifikowanych pracowników. Inwestycje firm unijnych w te dziedziny potwierdzają istotne wzmocnienie pozycji Kazachstanu w gospodarczej strategii Unii i są dowodem na dynamiczny rozwój kazachskiej gospodarki, a także sfer społecznej i naukowej.

Nie do przecenienia jest tu pozytywny klimat dla inwestycji stworzony przez kazachskie władze. Chodzi tu zwłaszcza o zapowiadane przez prezydenta Tokajewa we wrześniu 2022 otwarcie „szerokiego frontu” dla inwestycji. Prezydencki dekret z grudnia 2022 zawiera szereg zachęt dla wszystkich inwestorów, również kazachskich. Temu celowi ma służyć bezpośrednie, administracyjne wsparcie dla firm, oparte na ujednoliconych przepisach i procedurach, które poprawiają transparentność zasad prowadzenia działalności gospodarczej i ułatwiają firmom realizację inwestycji. Na podstawie efektów dotychczasowych działań władz Kazachstanu i Unii Europejskiej można więc prognozować dalszy wzrost intensywności relacji bilateralnych, których równoprawnymi beneficjentami będą obie strony współpracy.

Na zakończenie warto wymienić pięć fundamentów, które determinują Kazachstan jako atrakcyjną destynację inwestycyjną, a które w swoim wystąpieniu wskazała L. Batyrbekowa. Należy do nich bez wątpienia korzystna lokalizacja na skrzyżowaniu szlaków handlowych Azji z Europą, która sprawia, że Kazachstan jest „bramą” dla przepływu towarów między Chinami a wspólnym Rynkiem. Republika odgrywa też kluczową rolę w procesach transportowych i logistycznych z wykorzystaniem Korytarza Środkowego. Kazachstan cechuje się też stabilnością polityczną, co przekłada się na stały długookresowy wzrost i rozwój. Kolejnym fundamentem jest pogłębiająca się dywersyfikacja gospodarcza, wzmocnienie dynamiki rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu i usług, przy jednoczesnym dążeniu do zachowania zrównoważonego rozwoju. Bardzo ważne z punktu widzenia zagranicznych firm jest przyjazne środowisko dla lokowania inwestycji, w tym specjalne strefy ekonomiczne, system motywacji podatkowych i uproszczone procedury  administracyjne. Piątym fundamentem jest implementacja międzynarodowych standardów i zasad prawnych, w tym w zakresie systemu podatkowego, procesu wizowego czy prawa pracy.

Relacje z wydarzenia w Parlamencie Europejskim przygotował dr Jerzy Olędzki, który aktywnie uczestnicy w konferencji prezentując punkt widzenia Instytutu Boyma na współpracę między UE a Kazachstanem.

Ten tekst ukazał się w Kwartalniku Boyma 4/2024. Tutaj znajdziesz całą publikację

Jerzy Olędzki Doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, pracę doktorską złożył na Wydziale Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, magister ekonomii i europeistyki, absolwent Wydziału Zarządzania Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (obecnie Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna) i Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2011 r. specjalizuje się w zagadnieniach geopolitycznych Azji Centralnej i aspektach polityczno-ekonomicznej oraz militarnej współpracy regionalnej. Autor książki "Mocarstwo z panazjatyckiej mozaiki. Geneza i ewolucja Szanghajskiej Organizacji Współpracy".