
Od momentu gdy Donald Trump po raz pierwszy wygrał wybory prezydenckie w roku 2016 „wojny handlowe” odmieniane są przez wszystkie przypadki. Stany Zjednoczone rozpoczęły konflikty handlowe najpierw z Chinami, potem z Unią Europejską, Japonią i pozostałymi sojusznikami, a w końcu z całym światem. Jakie są przyczyny wojen handlowych i jak można im zapobiegać usiłują dociec ekonomiści Matthew C. Klein i Michael Pettis.
Książka, która w ręce polskiego czytelnika trafia dzięki wydawnictwu Prześwity, została po raz pierwszy opublikowana w 2020 roku. Jednak przez tych kilka lat niewiele się zmieniło, a wręcz przeciwnie, kolejne wydarzenia zdają się potwierdzać diagnozę autorów. Wojna handlowa była trudna do uniknięcia, a metody stosowane przez obie administracje Trumpa wynikają z błędnej oceny sytuacji i z tego powodu nie oferują rozwiązania problemu.
Jakie są tezy Kleina i Pettisa? Punktem wyjścia jest założenie, że pierwotną przyczyną wojen handlowych są nierówności w handlu międzynarodowym. Jak od tamtej pory wielokrotnie powtarzał Pettis, sytuacja, w której Chiny odpowiadają za około 30 proc. globalnej produkcji przemysłowej , 17 proc. globalnego PKB i 13 proc. światowej konsumpcji, jest nie do utrzymania. Zdolność największej gospodarki świata, czyli Stanów Zjednoczonych, do wchłaniania nadwyżek produkcyjnych innych państw jest ograniczona.
Skąd jednak biorą się nierówności w handlu międzynarodowym? W grę wchodzą oczywiście różne czynniki, w tym wdrażanie nowych technologii i rozwiązań w przemyśle, finansach i zarządzaniu. Przedsiębiorstwa i kraje potrafiące skuteczniej je wprowadzać zdobywają konkurencyjną przewagę. Jednak Klein i Pettis głównej przyczyny doszukują się w polityce wewnętrznej. Jak dowodzą, część państw tłamsi popyt wewnętrzny i wspiera eksport. Mistrzami świata w tej dziedzinie są Chiny, Niemcy i Japonia, trzy największe gospodarki oparte o eksport.
Brzmi to jak opis merkantylizmu, jednak w książce niewiele o nim można znaleźć. Autorzy upatrują bowiem przyczyn obecnej sytuacji w decyzjach podjętych przez rządy wielu państw oraz zarządy wielkich korporacji w pierwszych latach po zakończeniu zimnej wojny. W ich rezultacie najbogatsi znaleźli się w znacznie korzystniejszej sytuacji niż reszta społeczeństwa. Początkowo nic na to nie wskazywało. Wskaźniki gospodarcze rosły, gospodarki rozwijały się, dywidendy wypłacane akcjonariuszom stale się zwiększały. Z czasem jednak zaczął być widoczny spadek siły nabywczej większości społeczeństwa, jej zubożenie, a w konsekwencji wzrost napięć wewnątrz poszczególnych krajów.
Autorzy wzięli na warsztat dwa główne przypadki: Niemcy i Chiny. Zanim jednak przechodzą do ich omówienia, wprowadzają czytelnika w temat światowego handlu. Jego ewolucję omawia rozdział pierwszy. Sporo miejsca poświęcono w nim odkryciu przez międzynarodowe korporacje, zwłaszcza amerykańskie, rajów podatkowych i kreatywnej księgowości oraz wpływu tych zjawisk na finanse państw.
W kolejnym rozdziale Klein oraz Pettis zagłębiają się w rozwój światowego rynku finansowego. Ażeby zrozumieć, w jakim miejscu się znaleźliśmy, warto przytoczyć za autorami kilka statystyk. W roku 1855 transgraniczne zobowiązania finansowe odpowiadały swoją wartością 16 proc. produkcji globalnej. W 1870 roku było to już 94 proc. Wskaźnik ten rósł do roku 1914. Potem nastąpiło interludium dwóch wojen światowych i serii kryzysów. Poziom sprzed pierwszej wojny światowej osiągnięto ponownie dopiero w latach 70. W kolejnej dekadzie rozpoczął się nieprzerwany wzrost, w którego rezultacie łączny nominał transgranicznych zobowiązań finansowych przekroczył obecnie 400 proc. produkcji globalnej. Klein i Pettis opisują powstające od początku XIX w. kolejne bańki finansowe, prowadzące do kolejnych kryzysów, czasem globalnych jak w 1929 i 2008, czasem bardziej regionalnych.
Trzeci rozdział poświęcony jest oszczędnościom, inwestycjom i brakowi równowagi w gospodarce. Innymi słowy jest to omówienie różnorodnych modeli rozwojowych, przy czym najwięcej uwagi otrzymały Związek Radziecki za Stalina i Japonia od lat 50. Jak dowodzą autorzy, to właśnie niezdolność do odejścia od niefunkcjonującego już modelu, promującego eksport kosztem popytu wewnętrznego, jest główną przyczyną ciągnących się od lat 90. problemów japońskiej gospodarki.
Kolejne dwa rozdziały to sedno wywodu, czyli sekcja poświęcona dwóm największym gospodarkom świata opartym o eksport: Chinom i Niemcom. W ujęciu Kleina i Pettisa Inicjatywa Pasa i Szlaku jest nie tyle przykładem ekspansjonistycznych tendencji Pekinu, co próbą eksportu własnych nadwyżek finansowych i produkcyjnych wywołanych stłamszeniem popytu wewnętrznego. Taki stan spowodowany jest decyzjami komunistycznych władz, które najpierw usiłowały industrializować kraj według sowieckich wzorców, potem szukały własnej drogi, aż w końcu zaczęły czerpać inspiracje z Japonii. Koncepcja szczególnie insertująca, zważywszy, że Pettis spędził w Chinach wiele lat wykładając na tamtejszych uniwersytetach i doradzając władzom.
Z kolei w przypadku Niemiec autorzy doszukują się grzechu pierworodnego w sposobie, w jaki przeprowadzono zjednoczenie Niemiec. Proces integracji NRD oraz RFN miał być sprawiedliwy społecznie, a nie sensowny ekonomicznie. W rezultacie wschodnie regiony nadal pozostają biedniejsze i słabiej rozwinięte. Na tym nie koniec. Jak dowodzą autorzy, zmiany podatkowe wprowadzone w tym samym czasie doprowadziły do koncentracji majątku w rękach najbogatszych na skalę niewidzianą od roku 1871.
Konieczna w tym miejscu jest dygresja. Klein i Pettis przedstawiają ekonomiczny opis procesu „pompy bogactwa”, zdefiniowanego przez recenzowanego już na naszych łamach Petera Turchina (https://instytutboyma.org/pl/psychohistoria-w-realnym-swiecie-czy-czeka-nas-ameryke-katastrofa-recenzja-czasow-ostatecznych-elity-kontrelity-i-sciezka-dezintegracji-politycznej-petera-turchina/). W mechanizmie tym dochody najbogatszego jednego procenta populacji stale rosną, zamożnych 9 proc. ulegają stagnacji, a reszta społeczeństwa, mimo dobrych wskaźników gospodarczych, traci siłę nabywczą i w praktyce ubożeje. Turchin wskazuje „pompę bogactwa” jako jedną z głównych przyczyn destabilizacji społecznej i politycznej, co objawia się m.in. wzrostem popularności partii radykalnych.
Klein i Pettis nie posługują się wprawdzie terminem „pompa bogactwa”, ale dochodzą do podobnych wniosków co Turchin. Chociaż dalecy od marksizmu, wskazują rosnące nierówności społeczne, nazywane „walką klas”, jako główną przyczynę nierówności w handlu światowym. Idąc dalej tym tropem, reorganizacja systemu redystrybucji, tak by więcej bogactwa spływało do szerszych grup społecznych, ma szansę w sporym stopniu zaradzić głównej przyczynie wojen handlowych.
To wymagałoby jednak bolesnych reform, uderzających w interesy wielu grup. Państwom łatwiej jest prowadzić politykę z angielska nazywaną beggar thy neighbour, co na polski można przetłumaczyć jako „doprowadź do ruiny bliźniego swego”, niż wprowadzać zmiany. Tym samym brną głębiej i głębiej w wojny handlowe, które podobnie jak w latach 30. ubiegłego wieku mogą doprowadzić do konfliktów militarnych.
Książka Kleina i Pettisa jest niewątpliwie warta uwagi. Przedstawiają spójną koncepcję światowego handlu i finansów oraz ich związków z funkcjonowaniem państw i społeczeństw. Podważają utarte poglądy i dają czytelnikom dużo do myślenia.
Paweł Behrendt Doktor nauk politycznych, absolwent Uniwersytetu Wiedeńskiego. Główne obszary zainteresowań: polityka zagraniczna i obronna Japonii oraz Chin, stosunki międzynarodowe i bezpieczeństwo w Azji Wschodniej, konflikty w Azji. Autor książek "Chińczycy grają w go" i "Korzenie niemieckich sukcesów w Azji" oraz kilkadziesięciu artykułów poświęconych historii i kwestiom bezpieczeństwa w Azji i Europie opublikowanych w prasie krajowej i zagranicznej.
czytaj więcej
Tydzień w Azji #260: Piąta gospodarka świata ucieka Polsce. Można to jednak zmienić
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
AzjaTech#4: Uzbekistan inwestuje w innowacyjność
Azjatech to cotygodniowy przegląd najważniejszych informacji o innowacjach i technologii w krajach Azji, tworzony przez zespół analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości. W tym numerze piszemy m.in. o działaniach proinnowacyjnych w Uzbekistanie oraz współpracy firm chińskich i amerykańskich.
Tydzień w Azji #68: Uzbekistan chce wyjść z zamknięcia
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Tydzień w Azji: Kirgistan na drodze politycznej stabilizacji
10 stycznia odbyły się w Kirgistanie przyspieszone wybory prezydenckie (...) Atmosfera społeczna tego głosowania pozostawała wciąż napięta, od momentu ogłoszenia wyników październikowych wyborów, w których żadne ugrupowanie opozycyjne nie zdobyło nawet jednego mandatu poselskiego.
Jerzy OlędzkiForbes: Prostytucja i pandemia, czyli indyjskie pracownice seksualne w czasach zarazy
Wedle szacunków Havocscope, organizacji zajmującej się badaniem czarnego rynku, dochody z usług seksualnych świadczonych przez ponad 650 tys. pracownic i pracowników przemysłu erotycznego oscylują tam wokół 8,4 mld dol. rocznie.
Iga BielawskaWebinar: Rozmowy na koniec roku. Rynek frachtów morskich 2021.
Czego można się spodziewać na rynku frachtów morskich w 2021? Czy styczeń przyniesie obniżki cen w transporcie? Analiza możliwych zachowań rynku frachtowego w nadchodzącym 2021 roku.
Przemysł stoczniowy w Azji: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość
Prawdopodobnie przesunięcie światowego centrum gospodarczego znad Atlantyku nad Pacyfik nigdzie nie jest tak widoczne jak w przemyśle stoczniowym. (...) W ostatnich latach na prowadzenie wybiły się stocznie chińskie, znacznie dystansując rywali. Jednak wobec słabnącej koniunktury rodzi się pytanie jak trwałe swą fundamenty tego sukcesu i czy Chinom uda się utrzymać pozycję lidera.
Paweł BehrendtIn the first part of this analysis of Ulaanbaatar’s winning 2040 General Development Plan Conception (GDPC) I look into the historical preconditions for the city’s planned development as well as present the legislative climate in which works on Ulaanbaatar’s future development strategies have recently found themselves.
Paweł SzczapTydzień w Azji: Inna epidemia, czyli kryzys zdrowia psychicznego w Indiach
Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia ponad 90 milionów Indusów cierpi na zaburzenia psychiczne. (...) Dotyka to szczególnie młodych mieszkańców Subkontynentu. Jak podaje Lancet Global Health w 2016 r. główną przyczyną śmierci w Indiach wśród osób w przedziale wiekowym 15-39 lat było samobójstwo.
Iga BielawskaKwartalnik Boyma – nr 4 (10)/2021
Oddajemy w Państwa ręce Kwartalnik Boyma w całości poświęcony projektowi na temat Nowego Jedwabnego Szlaku w porównawczej perspektywie Polski i Niemiec. Projekt skierowany do niemieckich i polskich studentów został zainspirowany przez niemieckim prywatny uniwersytet Zeppelin we Friedrichshafen.
Zacieśniająca się współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa między Indiami i Japonią
Na początku maja 2025 r. ministrowie obrony Indii i Japonii ogłosili zamiar utworzenia dwustronnego ciała konsultacyjnego ds. współpracy obronnej. Jest to kolejny przejaw zacieśniającej się kooperacji indyjsko-japońskiej w dziedzinie bezpieczeństwa, która ma swoje źródło m.in. we wzroście agresywnej polityki Chin na Indo-Pacyfiku.
Jakub WitczakBrak zaufania fundamentem amerykańsko-chińskich rozmów, czyli nowa normalność
Niecały rok wojny handlowej nie zapowiadał dobrze oczekiwanego spotkania Donalda Trumpa i Xi Jinpinga. Mimo to spotkanie przywódców USA i Chin na szczycie G20 w Osace 29 czerwca uznano za względny sukces.
Maksym GdańskiTydzień w Azji #224: Żółta kartka dla premiera Modiego
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Tydzień w Azji #169: Chiny ratyfikują dwie międzynarodowe konwencje pracy
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Invest and cooperate with Serbia or Poland? A dilemma for South Korean companies
This paper explains why Serbia may replace Poland as a strategic outsourcing centre for South Korean companies in Central and Southern Europe.
Nicolas LeviPrzez tysiące lat Lewant był miejscem spotkania cywilizacji Europy, Azji i Afryki. Rolę jednak stracił 500 lat temu gdy Europejczycy postanowili poszukać dróg handlu z Azją bez pośrednictwa muzułmańskich władców regionu.
Leszek WiśniewskiTydzień w Azji #300: USA i Chiny na kursie kolizyjnym. Donald Trump dolewa oliwy do ognia
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Gra strategiczna „Jak nie rozpętać Trzeciej Wojny Światowej, czyli spór o Kaszmir” – zmiana terminu
W trosce o bezpieczeństwo wszystkich uczestników, podjęliśmy decyzję o przełożeniu terminu gry strategicznej, gdy tylko zagrożenie epidemiczne zostanie zażegnane.
Już wkrótce: Targi China Homelife 2019
Już wkrótce, 29 maja 2019 roku, w Nadarzynie w hali PTAK Expo rozpoczną się największe w Europie Środkowo-Wschodniej targi: China Homelife 2019. Polska jako ważny punkt na planie Nowego Jedwabnego Szlaku stanowi dla Chińczyków istotne miejsce do nawiązywania relacji biznesowych.
Tydzień w Azji #32: Czy USA zasiądą do negocjacji z Iranem?
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Tydzień w Azji #172: Rodzina Marcosów wraca do władzy. W tle chińskie sympatie
Przegląd Tygodnia w Azji to zbiór najważniejszych informacji ze świata polityki i gospodarki państw azjatyckich mijającego tygodnia, tworzony przez analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
RP: W poszukiwaniu alternatywnych szlaków dystrybucji pomiędzy Azją a Europą
Dotychczasowe lądowe szlaki handlowe łączące wiodące gospodarki azjatyckie - Chiny, Koreę i Japonię z Europą prowadziły przez Azję Centralną, Rosję i Ukrainę. Agresja Rosji na Ukrainę to zmieniła. Jakie są alternatywy i czy Polska na tym straci?
Jerzy OlędzkiAzjatech #137: Ciekłe złoto i śmierdzący problem. Oto pomysł na „zero waste” w nawozach
Azjatech to cotygodniowy przegląd najważniejszych informacji o innowacjach i technologii w krajach Azji, tworzony przez zespół analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.
Azjatech #102: Japończycy testują pierwszą na świecie mobilną klinikę zasilaną ogniwami paliwowymi
Azjatech to cotygodniowy przegląd najważniejszych informacji o innowacjach i technologii w krajach Azji, tworzony przez zespół analityków Instytutu Boyma we współpracy z Polskim Towarzystwem Wspierania Przedsiębiorczości.