Azja Centralna – czy pandemia ma szansę wzmocnić regionalne spoiwa?

Pandemia COVID-19 jest od kilkunastu tygodni najważniejszym tematem analizy i prac ekspertów zajmujących się stosunkami międzynarodowymi. Opis międzynarodowej rzeczywistości która na przestrzeni kilkunastu zaledwie tygodni uległa radykalnym zmianom jest rzeczą niełatwą, o wiele trudniejsze jest jednak prognozowanie tego, co przed nami. Wielu ekspertów konstruuje swoje rozważania, wokół tezy, iż COVID-19 będzie raczej katalizatorem przyspieszającym tempo przemian dojrzewających od pewnego czasu niż punktem zwrotnym. Pogląd taki prezentują zarówno eksperci amerykańscy[1] jak i rosyjscy[2].

Przyjmując powyższe założenie i przykładając je do regionu Azji Centralnej, przedmiotem niniejszego tekstu będzie odpowiedź na pytanie – czy okres bezpośrednio poprzedzający pandemię COVID-19 pozwolił na wykształcenie się trwałego trendu na współpracę wewnątrzregionalną, który miałby szanse ulec wzmocnieniu w konsekwencji pandemii? Innymi słowy, czy ewolucja regionu, której źródeł wielu badaczy upatruje w rozpoczętym w 2016 roku tranzycie władzy w Uzbekistanie, niesie w sobie potencjał rzeczywistych zmian? Czy jednak dotychczasowe uwarunkowania, w tym rola Rosji i Chin, są na tyle silnymi czynnikami, iż to one determinują kierunek zmian w regionie?

Bezpośrednim asumptem do powstania niniejszego tekstu było ogłoszenie przez Departament Stanu USA w lutym br. nowej, wieloletniej strategii dla Azji Centralnej na lata 2019 – 2025 pod nazwą Advancing Sovereignty and Economic Prosperity[3]. Strategia (ogłoszona jeszcze przed rozprzestrzenieniem się pandemii w Stanach Zjednoczonych) jest dokumentem stosunkowo krótkim i zwięzłym, nie zawiera żadnych zasadniczo nowych postulatów dla polityki amerykańskiej w regionie. Koncentruje się na kwestii suwerenności pięciu państw regionu, redukcji zagrożenia terrorystycznego, wsparciu dla demokracji i rządów prawa oraz poszanowania praw człowieka, stymulowaniu amerykańskich inwestycji. Co znaczące, aż dwa z sześciu priorytetów strategii odnoszą się wprost do Afganistanu[4], jako że amerykańska administracja niezmiennie upatruje w Azji Centralnej swoistej „strategicznej głębi” dla swoich działań na tym kierunku. Priorytety te, jak wspomniano, nie są nowe, zwraca jednak uwagę, iż przedstawiciele Departamentu Stanu w swoich komentarzach poruszają kwestię nowych, otwierających się możliwości w regionie jako tła dla ich realizacji. Zastępca asystenta sekretarza stanu ds. Azji Centralnej i Południowej, Ambasador Alice Wells prezentując strategię zaznaczyła: „dostrzegamy, iż jesteśmy w erze nowych możliwości”[5]. Z kolei Lisa Curtis, dyrektor w Narodowej Radzie Bezpieczeństwa stwierdziła, iż „przemiany w przywództwie politycznym w ramach regionu są źródłem nowych możliwości dla współpracy wewnątrzregionalnej”[6]. Należy więc przypuszczać, że Waszyngton dostrzegł zmiany zachodzące w regionie i uznał, iż zasługują one na odpowiednie sformatowanie w ramach nowego dokumentu koncepcyjnego.

Niniejszy tekst stawia tezę, iż ostatnie kilka lat to okres zwiększenia wysiłków państw regionu na rzecz  rozbudowywania infrastruktury współpracy regionalnej oraz kontaktów regionalnych na różnych szczeblach i w różnych formatach. Impuls nadała nowa agenda polityczna Uzbekistanu wraz ze zmianami na szczycie władzy. Tym niemniej wieloletnie zaszłości zorientowania na Rosję i Chiny każą z dużą ostrożnością podchodzić do tezy, iż mamy już do czynienia nie tylko z pewną tendencją, ale ze stałym trendem, który niesie ze sobą potencjał wystarczający do korekty wektora polityki regionu. Jakkolwiek postępuje dialog polityczny, zmniejsza się poziom nieufności i napięcia pomiędzy państwami, to przełożenie tego klimatu na kontakty społeczne, ekonomiczne, kulturalne – innymi słowy na wszystko to co nazwać można tkanką współpracy regionalnej – dokonuje się powoli i nie bez przeszkód.

Azja Centralna jest pewnego rodzaju wyjątkiem na mapie integrujących się regionów świata. Na przestrzeni minionych 30 lat nie powstała tam organizacja regionalna skupiająca wszystkie 5 stolic i zdolna do rzeczywistego funkcjonowania i realizowania określonej z góry agendy. Jedyna poważniejsza próba – powołanie w 2002 roku Organizacji Współpracy Azji Centralnej – zakończyła się niepowodzeniem. Organizacja ta nie odegrała większej roli, nie przystąpił też do niej Turkmenistan[7]. Współpraca w regionie inicjowana i moderowana była przez aktorów zewnętrznych – najczęściej Rosję, w późniejszym okresie także Chiny, momentami USA.

Tekst składa się z trzech części. W części pierwszej naszkicowano główne wyzwania stojące przed państwami regionu w kontekście procesu tranzytu władzy. W części drugiej przeanalizowano niektóre spoiwa współpracy regionalnej, począwszy od zagadnień współpracy międzyrządowej, na infrastrukturze kontaktów społecznych skończywszy. W części trzeciej krótko zarysowano postawę państw regionu wobec pandemii. W tekście, jak wspomniano, przyjęto jako cezurę czasową rok 2015 – ostatni rok przed śmiercią Islama Karimowa i zapoczątkowaniem procesu reform w Uzbekistanie. W związku z ograniczoną wiarygodnością danych statystycznych odnoszących się do Turkmenistanu, w większości zestawień ograniczono się do czterech państw regionu – Kazachstanu, Uzbekistanu, Kirgistanu oraz Tadżykistanu.

Zmiany polityczne a znaczenie polityki regionalnej

Cztery spośród pięciu państw regionu przechodzą aktualnie proces zmian na szczycie władzy. Proces ten stwarza unikalną możliwość redefinicji podstawowych kierunków polityki państwa, w każdym niemal wymiarze. Proces ten dotyczy każdego z państw w różnym stopniu i w każdym z nich ma swoją wyraźną specyfikę. Niniejszy rozdział jest próbą odpowiedzi na pytanie czy i na ile proces ten pociągnął za sobą zmianę postrzegania przez poszczególne stolice kwestii polityki regionalnej w Azji Centralnej.

Uzbekistan

Kluczowym państwem dla naszej analizy jest Uzbekistan. Wynika to z kilku uwarunkowań o charakterze obiektywnym oraz subiektywnym. Uzbekistan jest najludniejszym państwem regionu, zamieszkiwanym przez 33,5 mln mieszkańców, których mediana wieku wynosi zaledwie 27,8 lat[8]. Zajmuje centralną pozycję geograficzną w regionie – jest państwem graniczącym ze wszystkimi pozostałymi państwami Azji Centralnej oraz z Afganistanem. Nominalny PKB Uzbekistanu w 2018 roku wyniósł 50,5 mld USD, co stanowi mniej niż 1/3 analogicznego wskaźnika dla znacznie mniej ludnego Kazachstanu. Zasoby naturalne, położenie geograficzne oraz potencjał ludnościowy predestynują Uzbekistan do odgrywania kluczowej roli politycznej w regionie i w jego sąsiedztwie (Afganistan). Do roku 2016, a zwłaszcza po roku 2006, polityka Taszkentu oparta była jednak o ograniczanie kontaktów, zarówno z państwami regionu, z którymi relacje nabierały niekiedy cech otwartej wrogości, jak i z kluczowymi graczami spoza regionu – Rosją i Chinami. Uzbekistan nie znalazł się wśród założycieli Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, nie jest członkiem Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Jest jednak członkiem Szanghajskiej Organizacji Współpracy, od momentu jej założenia.

Po śmierci Islama Karimowa w stosunkowo płynny sposób władzę przejął dotychczasowy wieloletni premier, Szawkat Mirzijojew. Stosunkowo szybko zdołał skonsolidować wokół siebie aparat państwa, odsuwając inne wpływowe postacie z czasów swojego poprzednika – np. szefa Służby Bezpieczeństwa Narodowego Rustama Inojatowa. Konsolidacja władzy umożliwiła dokonanie istotnego zwrotu w polityce zagranicznej[9].

Mirzijojew od samego początku zaczął lansować politykę „dobrego sąsiedztwa”. Już wrzesień 2016, pierwszy miesiąc jego władzy, przyniósł spotkanie w Samarkandzie z prezydentem Nazarbajewem, wizytę wysokiego rangą przedstawiciela rządu Uzbekistanu w Tadżykistanie oraz odprężenie w relacjach z Kirgistanem[10]. Kolejne miesiące i lata przyniosły zauważalną poprawę w relacjach Taszkentu ze swoimi sąsiadami. Warto zwrócić uwagę, że poprawa ta miała wymiar nie tylko deklaratywny, ale i stanowiła tło dla rzeczywistych działań sprzyjających niwelowaniu sporów sąsiedzkich i podnoszenia poziomu relacji. Poprawie uległy warunki prowadzenia handlu, transportu, poprawił się klimat na granicach, nowego impulsu nabrały rozmowy w kwestiach wodnych, które zaliczają się do najtrudniejszych i najbardziej skomplikowanych w regionie.

Szczególnego znaczenia nabierają na tym tle relacje z Tadżykistanem. Osobista niechęć ze strony prezydenta Karimowa do prezydenta Rachmona oznaczała nie tylko chłód w relacjach, ale i aktywne działania wymierzone w interesy Duszanbe. Ograniczano możliwości importu/eksportu do/z Tadżykistanu przez Uzbekistan, posuwając się do działań quasi-sabotażowych. Przykładem takiej akcji było uszkodzenie przez „nieznanych sprawców” na terenie Uzbekistanu w 2011 roku linii kolejowej będącej jedynym połączeniem południowego Tadżykistanu z krajami Zatoki Perskiej via Uzbekistan. Linia przez następne lata pozostawała nieczynna na odcinku pomiędzy Uzbekistanem a Tadżykistanem[11].  Tymczasem w ciągu niespełna dwóch lat po 2016 roku relacje Taszkentu z Duszanbe uległy wyraźnej poprawie. Wymieniono wizyty na najwyższym szczeblu a w sierpniu 2018 podpisano traktat o partnerstwie strategicznym, który nadał impuls wielowymiarowej współpracy[12]. Już w lutym 2018 wspomniana linia kolejowa została przywrócona do użytku. W listopadzie 2018 roku uruchomiono pierwszą turbinę w Roguńskiej Elektrowni Wodnej w Tadżykistanie – do 2016 kluczowy dla Tadżykistanu projekt był blokowany przez Uzbekistan. Elektrownia znacząco poprawiła sytuację energetyczną Tadżykistanu, choć kwestie dostępu do wody w Uzbekistanie pozostały na  wysokim miejscu agendy relacji dwustronnych[13]. Podobną ewolucję przeszły relacje Uzbekistanu z Kazachstanem i z Kirgistanem, równie niełatwe i niewolne od różnego rodzaju zadrażnień i wzajemnych pretensji. Ich symbolem pozostawała zamknięta od 2010 roku granica uzbecko – kirgiska.

Konstruktywna pozycja Taszkentu umożliwiła zorganizowanie w marcu 2018 roku konferencji regionalnej wysokiego szczebla dotyczącej Afganistanu, z udziałem m. in. USA i Rosji oraz umożliwiła zorganizowanie dwóch spotkań na szczeblu przywódców państw regionu – w marcu 2018 w Nur-Sułtanie i w listopadzie 2019 w Taszkencie. Ogólna poprawa klimatu w regionie za sprawą nowej linii politycznej Taszkentu zaowocowała uznaniem Uzbekistanu za „kraj roku 2019” przez wpływowy The Economist[14].

Konkludując, przytoczyć można ocenę uzbeckiego eksperta: „Polityka regionalna Taszkentu potwierdza, iż Uzbekistan jest kluczowym państwem w Azji Centralnej oraz iż ostateczny sukces bądź porażka integracji regionalnej zależą w zdecydowanej mierze od Uzbekistanu”[15].

Kazachstan

Na politycznej mapie Azji Centralnej Kazachstan zajmuje miejsce szczególne. Jest to państwo znacznie większe obszarowo niż wszystkie pozostałe państwa regionu razem wzięte, dysponujące najwyższym PKB tak nominalnie jak i na głowę mieszkańca. Kazachstan ma najsilniejsze związki gospodarcze z Rosją, zamieszkiwany jest przez najliczniejszą mniejszość rosyjską. W czasach sowieckich używano dość powszechnie w nauce terminu „Azja Środkowa i Kazachstan” na określenie 5 republik tworzących współcześnie Azję Centralną. Dla Kazachstanu zatem, z uwagi na potencjał polityczny, położenie geograficzne i charakter gospodarki kwestie regionalne nie stanowiły, w odróżnieniu od Uzbekistanu, kluczowego elementu agendy polityki zagranicznej. Sytuacja taka do 2016 roku miała związek właśnie ze stanem stosunków z Taszkentem, gdzie stale tlił się niewypowiadany głośno spór o pierwszoplanową rolę w regionie.

Kazachstan, w odróżnieniu od Uzbekistanu, już od początku lat 90-tych występował jako rzecznik procesów integracyjnych na obszarze postsowieckim. To podejście było osią formującą politykę Nur-Sułtanu[16] wobec partnerów, którzy podobnie jak Kazachstan uzyskali niepodległość w 1991 roku. Wobec sceptycyzmu Uzbekistanu, główne inicjatywy podejmowano z Rosją i Białorusią – ich kulminacją było podpisanie w kazachstańskiej stolicy układu o powstaniu Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej w maju 2014 roku przez Kazachstan, Rosję i Białoruś. Zdaniem ekspertów, pozaregionalne interesy Kazachstanu, oraz postawa Rosji były głównymi czynnikami hamującymi ściślejszą współpracę regionalną po stronie Nur-Sułtanu[17]. O niełatwej polityce wobec innych państw Azji Centralnej tak pisał już w 2003 roku przyszły prezydent, Kasymżomart Tokajew: „Wraz z pojawieniem się granic państwowych, wyposażonych w punkty kontroli celnej i pogranicznej, a także wraz z brakiem jednego centrum regulacyjnego, pojawiają się trudności i nieporozumienia, powodujące komplikacje w relacjach międzypaństwowych”[18]. Kolejne lata oznaczały narastający dystans pomiędzy Kazachstanem a partnerami w regionie, być może z wyjątkiem Kirgistanu, który przystąpił do EUG.

Rok 2019 przyniósł kulminację procesu tranzytu władzy w Kazachstanie. Ze stanowiska prezydenta ustąpił Nursułtan Nazarbajew, głową państwa został Kasymżomart Tokajew, były sowiecki dyplomata, absolwent MGIMO, biegle władający językiem chińskim. Nowy prezydent, postrzegany dzięki swojemu doświadczeniu dyplomatycznemu jako rzecznik zrównoważonych i ostrożnych działań, musi stawiać czoła problemom innym niż Szawkat Mirzijojew w Uzbekistanie. Dla Kazachstanu wyzwaniem pozostaje raczej surowcowy charakter gospodarki i wiążące się z tym ryzyka i zagrożenia. W tym kontekście gospodarka Kazachstanu wykazuje znaczne podobieństwa do gospodarki Rosji, co ilustruje poniższy wykres, który wskazuje również, iż Nur-Sułtan radzi sobie z tymi wyzwaniami nieco lepiej niż Moskwa.

DYNAMIKA PKB KAZACHSTANU i ROSJI, 2012 – 2020

Prezydent Tokajew korzysta ze swojego doświadczenia dyplomatycznego aby powiększyć pole manewru politycznego Nur-Sułtanu, co przyczynia się do wzrostu znaczenia współpracy regionalnej w ramach Azji Centralnej. Wkrótce po swoim zaprzysiężeniu, w kwietniu 2019 roku prezydent Tokajew udał się z wizytą oficjalną do Taszkentu, gdzie zainaugurował obchody Roku Kazachstanu w Uzbekistanie. W wypowiedzi dla prasy podkreślił, iż Azja Centralna weszła na nowy etap, a prognozy „bałkanizacji” regionu nie zmaterializowały się – co więcej, jest do dyspozycji najważniejszy czynnik – „wola polityczna wszystkich liderów regionu” dla budowania współpracy[19]. W uzupełnieniu do wspomnianego już regularnego dialogu na szczeblu szefów państw, w sierpniu 2019 roku prezydent Tokajew przyjął ministrów spraw zagranicznych Azji Centralnej. W spotkaniu wzięli udział wszyscy zaproszeni ministrowie, co wcześniej niemal się nie zdarzało. Prezydent wykorzystał spotkanie do podkreślenia znaczenia Azji Centralnej na agendzie polityki zagranicznej Kazachstanu[20]. W marcu 2020 roku przyjęta została nowa koncepcja polityki zagranicznej Kazachstanu na okres 2020-2030[21]. Jako drugi z siedmiu celów polityki zagranicznej Nur-Sułtanu wymienione jest „wzmacnianie czołowej pozycji i urzeczywistnienie długofalowych interesów Kazachstanu w Azji Centralnej”.

Można założyć, iż prezydent Tokajew poszukuje polityki optymalnego wyważenia relacji z Moskwą oraz z Pekinem, wykonując pewne gesty pod adresem każdej ze stron[22]. Umiejętnie prowadzona polityka regionalna ma szansę podnieść wagę polityczną Kazachstanu, jakkolwiek jej bezpośrednie korzyści ekonomiczne nie będą znaczące. Można się zgodzić z Annette Bohr z Chatham House, iż budowa współpracy i więzi regionalnych w Azji Centralnej nie stanie się dla Kazachstanu priorytetem, ale może stać się ważnym atutem w formułowaniu polityki zagranicznej[23].

Tadżykistan

68-letni Emomali Rahmon jest jednym z dwóch, oprócz Alaksandra Łukaszenki, weteranów wśród przywódców państw na obszarze byłego ZSRR. W ślad za Uzbekistanem i Kazachstanem również w Tadżykistanie temat tranzytu władzy staje się coraz ważniejszym elementem miejscowej polityki. Powszechnie sądzi się, iż następcą prezydenta będzie jego najstarszy syn, Rustam Emomali, pełniący do niedawna funkcję mera stołecznego Duszanbe, a od kwietnia bieżącego roku przewodniczącego parlamentu, co czyni go formalnie drugą osobą w państwie. Jesienią bieżącego roku planowane są w Tadżykistanie wybory prezydenckie.

Zapewnienie tranzytu władzy w zaplanowany i uporządkowany sposób, wraz z zabezpieczeniem interesów swoich i rodziny, staje się główną intrygą polityczną w Tadżykistanie. Ocieplenie relacji z Uzbekistanem po 2016 roku pozwoliło na istotne odblokowanie gospodarki i poprawę sytuacji ekonomicznej w kraju. Wyzwania jakie stoją przed Tadżykistanem w kontekście regionalnym są jednak głębokie i często mają swoje źródła poza postsowiecką Azją Centralną.

Pierwszym z nich jest Afganistan i utrzymująca się w tym kraju niestabilność. Początek 2020 roku przyniósł nasilenie ataków ze strony sił Talibów w graniczących z Tadżykistanem afgańskich prowincjach. Licznie zamieszkująca w nich społeczność tadżycka to dla Duszanbe bardziej zagrożenie niż szansa. Drugim wyzwaniem są Chiny i ich rosnące zainteresowanie kwestiami bezpieczeństwa, zwłaszcza w newralgicznie położonym obszarem Górnego Badachszanu. Na południowym wschodzie prowincji, w bliskości granic z Afganistanem i Pakistanem działa już chińska baza wojskowa[24]. Trzecim wyzwaniem jest słabość samych instytucji państwa, w pierwszym rzędzie zaś – irredentyzm w Górskim Badachszanie, gdzie kontrola Duszanbe jest dalece niepewna i gdzie regularnie dochodzi do potyczek i starć, również o charakterze zbrojnym[25].

Można pokusić się o stwierdzenie, że współpraca z partnerami w regionie nie jest dla Duszanbe priorytetem. Wyjątkiem jest Uzbekistan. Uzależnienie od Uzbekistanu w tranzycie towarów na rynki zewnętrzne oraz wzajemne zależności w energetyce czynią te relacje kluczowymi dla Tadżykistanu. W tym też kontekście należy rozpatrywać pierwszą wizytę zagraniczną, jaką wspomniany już Rustam Emomali odbył w charakterze mera tadżyckiej stolicy – w grudniu 2019 roku odwiedził Taszkent, gdzie został przyjęty m. in. przez prezydenta Szawkata Mirzijojewa. Wcześniej Rustam Emomali został też przedstawiony prezydentowi Putinowi[26].

Stosunkowo niewielki potencjał Tadżykistanu oraz wielość wyzwań o różnorakim charakterze, które stoją przed tym państwem sprawia, iż mimo dość ścisłych kontaktów politycznych z państwami regionu, oraz mimo udziału w różnorakich forach regionalnych, współpraca z partnerami z Azji Centralnej (ze wspomnianym wyjątkiem Uzbekistanu) nie niesie ze sobą poważnych, potencjalnych lub rzeczywistych korzyści – jak to ma miejsce w przypadku dużych państw regionu.

Kirgistan

Wyzwania związane z procesem tranzytu władzy mają w Kirgistanie odmienny charakter. Stosunkowo najbardziej rozwinięte mechanizmy demokratyczne, nakładające się na specyfikę społeczną i kulturową powodują, iż ewolucja całego systemu politycznego ma w Kirgistanie charakter stałego procesu. Dwukrotnie, w 2005 i w 2010 roku miały miejsce punkty kulminacyjne – dokonywały się radykalne zmiany, którym (zwłaszcza w 2010 roku) towarzyszyły krwawe akty przemocy. Konstelacje polityczne w Kirgistanie mają charakter nadzwyczaj zmienny – ostatnim przykładem jest konflikt wokół byłego prezydenta Ałmazbeka Atambajewa, w trakcie którego doszło nawet do szturmu sił porządkowych na jego dom, broniony przez zwolenników Atambajewa. Mediatorem w konflikcie okazała się Rosja, co można interpretować jako brak zaufania do partnerów regionalnych. Atambajew uzyskał wsparcie ze strony premiera Miedwiediewa[27].

Kirgistan jest państwem o stosunkowo najmniejszym potencjale politycznym w regionie. Jako członek Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej pozostaje w cieniu Kazachstanu. Trudne, aczkolwiek ulegające stopniowej poprawie, są stosunki Biszkeku z Taszkentem, na których cieniem kładą się kwestie uzbeckiej mniejszości w Kirgistanie oraz konflikty graniczne. Dla Biszkeku jak najlepsze stosunki z Uzbekistanem i Kazachstanem mają więc znaczenie fundamentalne. Dotyczy to zarówno sfery politycznej jak i ekonomicznej. W sferze politycznej współpraca regionalna pozwala, podobnie jak w przypadku Tadżykistanu, na dyskontowanie ograniczonej wagi politycznej. Przyczynia się zarazem do stabilizacji kruchej równowagi w systemie władzy. W sferze ekonomicznej współpraca regionalna wyznacza warunki dla rozwoju kirgiskiej gospodarki, co nabiera szczególnego znaczenia w kontekście pogarszającej się percepcji współpracy z Chinami i oddaleniem Rosji – hegemona w EUG.

Najnowsza „koncepcja polityki zagranicznej”, zatwierdzona w marcu 2019 roku, kładzie nacisk na zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa zewnętrznego państwa oraz na formowanie przyjaznego otoczenia i rozwój dobrosąsiedzkich stosunków z państwami Azji Centralnej[28]. O stabilności jako najważniejszym dla Kirgistanu elemencie współpracy regionalnej mówił w swoim wystąpieniu programowym na Uniwersytecie Columbia w trakcie wizyty w Stanach Zjednoczonych we wrześniu 2019 szef kirgiskiej dyplomacji Czyngiz Ajdarbekow[29]. Wspieranie i podtrzymywania stabilności stanowi więc pryzmat, przez który Biszkek widzi całokształt współpracy regionalnej.

Turkmenistan

Turkmenistan pozostaje tym państwem regionu, które konsekwentnie w najbardziej zdystansowany sposób podchodzi do idei współpracy regionalnej. Spetryfikowany system polityczny skoncentrowany na prezydencie Gurbanbuły Berdymuhammedowie nie odznacza się elastycznością w polityce zagranicznej. Traktowana dogmatycznie koncepcja neutralności – a de facto samoizolacji państwa – umniejsza znaczenie kontaktów regionalnych. Antidotum wobec Rosji i państw regionu była, z punktu widzenia Aszchabadu, orientacja na Chiny jako głównego partnera i największego odbiorcę turkmeńskiego gazu. Rosnące zadłużenie wobec Chin za eksportowany gaz wpędziło jednak Aszchabad w pułapkę kredytową, co staje się najpoważniejszym wyzwaniem dla tego państwa.

Dopiero rok 2019 przyniósł pewne zainteresowanie współpracą – skierowane jednak bardziej na kontakty z państwami basenu Morza Kaspijskiego[30]. Symbolem tej zmiany było zorganizowane w sierpniu 2019 w Turkmenbaszy I Kaspijskie Forum Ekonomiczne. Wieloletnie dziedzictwo samoizolacji każe jednak z dużą ostrożnością podchodzić do perspektyw pogłębienia zainteresowania regionem – tak kaspijskim jak i centralnoazjatyckim – ze strony Aszchabadu.

Spoiwa współpracy regionalnej

W niniejszej części  przeanalizowane zostaną niektóre elementy współpracy regionalnej na przestrzeni ostatnich kilku lat. Podzielone zostały na trzy grupy, pozwalające przyjrzeć się wzajemnym powiązaniom gospodarczym i społecznym państw regionu, również na szerszym, ponadregionalnym tle. Grupa pierwsza to elementy w największej mierze zależne od rządów – „klasyczna” dyplomacja oraz międzynarodowe instrumenty współpracy regionalnej. Grupa druga to parametry ekonomiczne – handel i inwestycje. Grupa trzecia to parametry ekonomiczno-społeczne, które mogą być określone wspólnym terminem connectivity – odnoszące się do transportu i infrastruktury, ale też kontaktów międzyludzkich, współpracy i kontaktów przygranicznych.

Dyplomacja

Dyplomacja może stanowić istotny element wspierania rozwoju kontaktów w ich najszerszym spektrum – kontaktów politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych. Szczególną rolę dyplomacja może odgrywać w stosunkach między państwami, których relacje polityczne nie należą do najłatwiejszych. Umiejętne kształtowanie działalności dyplomatycznej, również poprzez rozbudowaną sieć przedstawicielstw, a w ich obrębie poprzez rozbudowane funkcje i instrumenty które mogą być do dyspozycji dyplomatów, może w istotny sposób przyczyniać się do niwelowania potencjalnych i rzeczywistych raf.

W Azji Centralnej różnorakie ograniczenia – polityczne, finansowe – miały przez lata hamujący wpływ na rozwój infrastruktury dyplomatycznej w regionie. Ograniczała się ona do stosunkowo niewielkich ambasad w stolicach państw, pozbawionych w zasadzie szerszych instrumentów z zakresy dyplomacji ekonomicznej czy kulturalnej. Rolą placówek dyplomatycznych nie było aktywne współkreowanie stosunków a jedynie reprezentacja i przedstawianie stanowiska swojej stolicy – rola co do zasady drugorzędna. O niewielkim znaczeniu tego instrumentu świadczy fakt, iż dopiero w 2018 roku Ambasada Uzbekistanu w Kazachstanie została przeniesiona z Ałmaty do Astany, jako ostatnie tej rangi przedstawicielstwo dyplomatyczne[31]. Tak długa zwłoka, zwłaszcza w przypadku kraju sąsiedniego, była ewidentnym miernikiem stanu stosunków dwustronnych. Znakomita większość Ambasad opuściła bowiem Ałmaty jeszcze w pierwszej dekadzie bieżącego stulecia.

W ostatnich latach sieć dyplomatyczna w regionie rozwija się, choć w niewielkim tempie. W 2012 roku otwarte zostały konsulaty generalne Kazachstanu w Chodżencie (Tadżykistan) oraz w Oszu (Kirgistan). W 2014 roku Turkmenistan otworzył konsulat w Aktau (Kazachstan), zaś Kazachstan w Turkmenbaszy (Turkmenistan). W 2019 roku Uzbekistan otworzył konsulat generalny w Aktau (Kazachstan). Skuteczność działań służby dyplomatycznej, poza zagadnieniami konsularnymi, jest trudna do rzetelnej oceny. Rzecz jasna dyplomacje krajów regionu nie mogą równać się pod względem potencjału w regionie z dyplomacjami nie tylko największych graczy, ale i takich państw jak Turcja[32]. Tym niemniej działalność Ambasad stanowi zawsze wartość dodaną, nawet jeśli niewielką co do skali. Z kolei sam fakt obecności dyplomatycznej w miastach pozastołecznych jest docenieniem znaczenia danego miasta bądź regionu i znaczenia kontaktów o charakterze biznesowym czy kulturalnym. Dyplomacja przeciera szlaki komunikacji, jako że w ślad za nią idą inicjatywy w kontaktach sektorowych, fora i rady współpracy, kontakty regionalne, parlamentarne etc.

Inicjatywy regionalne

Przez pierwsze lata po uzyskaniu niepodległości przez państwa Azji Centralnej w 1991 roku, Azja Centralna była w większej mierze celem i przedmiotem działań dyplomacji innych państw, niż źródłem inicjatyw współpracy regionalnej. Po 2000 roku sytuacja zaczęła się zmieniać wraz ze wzrostem aktywności organizacji międzynarodowych o zasięgu ponadregionalnym lub powszechnym, które zaczęły instytucjonalizować niektóre aspekty swoich działań w Azji Centralnej, zwiększając w ten sposób rolę państw regionu i inspirując współpracę między nimi. Można wymienić następujące inicjatywy o różnorakim charakterze:

• CARICC (Central Asian Regional Information and Coordination Centre for Combatting Illicit Trafficking of Narcotic Drugs, Psychotropic Substances and their Precursors) – inicjatywa stworzona przez UNODC, skupiająca Rosję, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan I Uzbekistan. Jej celem jest współpraca w zwalczaniu handlu narkotykami i przestępczości narkotykowej; Memorandum o powołaniu CARICC podpisano w 2004 roku. Siedziba znajduje się w Ałmaty;
• UNRCCA (United Nations Regional Centre for Preventive Diplomacy in Central Asia) – specjalna misja ONZ powstała w 2007 roku z inicjatywy pięciu państw regionu, której mandatem jest analiza i identyfikacja rzeczywistych i potencjalnych wyzwań stojących przed regionem;
• CADAP (Central Asia Drug Action Programme) – finansowana przez UE inicjatywa mająca wspierać państwa regionu w walce z przemytem narkotyków; jej siedziba znajduje się w Biszkeku
• BOMCA (Border Management Programme in Central Asia) – uruchomiona w 2003 r. i finansowana przez UE inicjatywa mająca wspierać obszary przygraniczne, budowę infrastruktury granicznej, wypracowywanie dobrych praktyk w odniesieniu do różnorakich kwestii granicznych; jej siedziba znajduje się w Biszkeku;
• CAREC (Central Asia Regional Economic Cooperation) – program zainicjowany przez Azjatycki Bank Rozwoju, mający na celu wsparcie infrastruktury transportowej i wymiany handlowej w regionie. W programie bierze udział 11 państw, w tym wszystkie państwa Azji Centralnej. Od 2001 roku w ramach CAREC zrealizowano ponad 200 projektów na sumę 37 mld USD.

Inicjatywy te zasługują na uwagę z dwóch powodów. Po pierwsze inicjowane były przez organizacje które nie mają (ONZ) lub mają w ograniczonym zakresie (UE) interesy stricte polityczne w regionie. Po drugie, skupiają one wszystkie państwa regionu. Ich działalność nabrała nowej dynamiki wraz ze zmianami politycznymi w regionie na przestrzeni ostatnich lat.

Dobrym przykładem jest CAREC, w ramach którego, wraz z konstruktywnym podejściem państw regionu, rozszerzyło się pole dla działań wielostronnych, dających szansę na efekt spill-over we współpracy sektorowej. We wrześniu 2019 w Taszkencie odbyło się „historyczne” jak określa je CAREC, spotkanie ministrów energetyki. Ministrowie z Afganistanu, Azerbejdżanu, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Mongolii, Pakistanu, Tadżykistanu i Uzbekistanu podpisali deklarację wspierania budowy regionalnego rynku energii elektrycznej[33]. Innym przykładem jest, przyjęta w styczniu br., strategia transportowa dla Azji Centralnej na lata 2020 – 2030. Strategia kładzie nacisk na transport kolejowy oraz na rozwój połączeń między poszczególnymi krajami, stymulując w ten sposób kontakty i współpracę sektorową. Projekty w ramach strategii zgrupowane są w ramach 6 regionalnych korytarzy transportowych. Wśród projektów priorytetowych są takie jak kolej Tadżykistan – Afganistan – Turkmenistan[34].

Infrastruktura kontaktów regionalnych na poziomie rządowym nie jest zatem uboga. Szereg instrumentów nie tylko stymulujących współpracę, ale i zapewniających finansowanie, jest dostępnych od stosunkowo długiego czasu. Wraz z poprawą klimatu politycznego mają one szansę na aktywniejsze wykorzystanie.

Handel

Poniższe wykresy przedstawiają ewolucję znaczenia handlu wewnątrzregionalnego dla trzech spośród pięciu państw regionu, w podziale na import oraz eksport. Wykresy nie uwzględniają Turkmenistanu i Tadżykistanu z uwagi na brak dostępnej i wiarygodnej statystyki handlowej. Dane dotyczące trzech przedstawionych na wykresach krajów zawierają jednak handel również z Turkmenistanem i Tadżykistanem.

Wykresy pozwalają na dokonanie kilku interesujących obserwacji. Po pierwsze, ostatnie lata nie przyniosły dla żadnego z przedstawianych krajów istotnego wzrostu znaczenia krajów regionu jako partnerów handlowych. Wzrosty są niewielkie, miejscami zaznaczają się spadki. Dynamika kontaktów politycznych w niewielkiej mierze przekłada się na kontakty handlowe. Po drugie, im większa gospodarka, tym udział handlu regionalnego jest mniejszy. W przypadku Kazachstanu udział ten nie przekracza 4% w imporcie i nieznacznie przekracza 5% w eksporcie, jest więc na tle nieznaczny, iż można mówić o marginalnej roli regionu w handlu zagranicznym.

Znaczącym wyjątkiem jest handel pomiędzy Tadżykistanem a Uzbekistanem, którego dynamikę przedstawia poniższy wykres.

Do 2015 roku handel ten notował spore wahania, jego wartości były jednak niewielkie. Rok 2016 przyniósł prawdziwy przełom. Wzrosty mogą imponować, jakkolwiek pamiętać należy, iż dotyczą stosunkowo niewielkiej bazy. W 2013 roku eksport z Tadżykistanu do Uzbekistanu wyniósł 3,3 mln USD (sic!), zaś w 2018 już 155,2 mln USD. Z kolei import w analogicznym okresie wzrósł z 9,5 do 133,2 mln USD[35]. Tak niska baza świadczy, iż handel nie tyle się rozwija, ile powraca do stanu naturalnego, biorąc pod uwagę skalę i potencjał sąsiednich gospodarek.

Duży wpływ na handel ma też geografia. O ile wielkość obrotów pomiędzy krajami sąsiednimi, połączonymi korytarzami transportowymi – drogowymi bądź kolejowymi – jest stosunkowo wysoka, o tyle wymiana handlowa pomiędzy krajami bardziej oddalonymi bądź o trudniejszych warunkach geograficznych (np. Kirgistan – Tadżykistan) pozostaje niewielka. Marginalne miejsce w statystykach handlu regionalnego zajmuje Turkmenistan.

Inwestycje

Kraje regionu łączy to, iż żaden z nich nie jest znaczącym inwestorem zagranicznym i eksporterem kapitału. Inwestycje zagraniczne wewnątrz regionu ograniczają się do pojedynczych projektów a ich wartość jest stosunkowo niewielka. Otwierający się Uzbekistan planuje na rok 2020 napływ inwestycji zagranicznych zaledwie w kwocie 139 mln USD[36].

Najzasobniejszy kraj regionu – Kazachstan nie jest znaczącym inwestorem dla swoich centralnoazjatyckich partnerów. Inwestycje w Kirgistanie niemal trzykrotnie przekraczają wartość inwestycji w potencjalnie o wiele bardziej atrakcyjnym Uzbekistanie – co ma związek z funkcjonowaniem Kazachstanu i Kirgistanu w EUG.

Inwestycje zagraniczne podmiotów kazachstańskich w państwach Azji Centralnej w latach 2016 – 2019, w mln USD

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Kazachstanu https://nationalbank.kz/?docid=680&switch=russian

Tymczasem dla porównania chińskie inwestycje bezpośrednie tylko w 2018 roku osiągnęły 200 mln USD w Uzbekistanie i 160 mln USD w Kazachstanie. Kazachstan znajduje się na trzecim miejscu wśród państw, w których lokowane są chińskie inwestycje w Azji (za Australią i Singapurem). Skumulowana wartość chińskich inwestycji w Kazachstanie w latach 2005-17 wyniosła 18,3 mld USD[37].

Connectivity

Dla pozbawionych dostępu do morza państw Azji Centralnej kwestie transportowe i tranzytowe są jednym z kluczowych aspektów rozwoju gospodarczego. Rozwój połączeń – drogowych, kolejowych, lotniczych, ale także infrastruktury przesyłu surowców energetycznych oraz energii elektrycznej, jak również rozwój fizycznej infrastruktury umożliwiającej szersze kontakty międzyludzkie pomiędzy poszczególnymi państwami określany jest pojemnym terminem connectivity. Warto przyjrzeć się niektórym z tych zagadnień w odniesieniu do współpracy regionalnej. Pamiętać jednak należy, że istotna część wielowymiarowej siatki połączeń infrastrukturalnych tworzona była z myślą o innych celach – mowa tu o projektach chińskich, których celem jest wiązanie gospodarek państw regionu z Chinami. Nawet jeśli są to projekty dotyczące kilku krajów (np. kolej Chiny – Kirgistan – Uzbekistan czy gazociąg Turkmenistan – Uzbekistan – Kazachstan – Chiny), to nie mają one istotnego znaczenia z punktu widzenia współpracy pomiędzy poszczególnymi państwami regionu.

Z punktu widzenia regionu istotne znaczenie mają sprawy graniczne – pod którymi rozumieć należy fizyczną infrastrukturę przekraczania granic oraz reżimy prawne przekraczania granic dla obywateli państw regionu. Wskazać należy, że granice miedzy niektórymi państwami (np. Kirgistanem a Tadżykistanem) posiadają znaczne odcinki sporne. Szczególnego znaczenia kwestie te nabierają na terenach gęsto zaludnionych (np. w Kotlinie Fergańskiej), które jednocześnie podzielone są liniami granicznymi pomiędzy poszczególne państwa a sytuacje komplikują liczne enklawy. O ile rządy regionu przystąpiły w ostatnim czasie do rozmów w kwestiach delimitacji i demarkacji odcinków granic, o tyle sytuacja lokalna pozostaje skomplikowana.

O wadze problemu granic świadczy fakt, iż z raportu OBWE dot. przygranicznego handlu pomiędzy Uzbekistanem a Kirgistanem z 2010 roku jednoznacznie wynika, iż stał się on w znacznej mierze przedmiotem działań rozmaitych nielegalnych grup, korzystających ze schematów korupcyjnych, niejasności prawnych i uznaniowości władz lokalnych[38]. Co więcej, w 2010 roku Uzbekistan, po tragicznych zajściach w południowym Kirgistanie zamknął granicę państwową z tym krajem – przekraczać mogły ją jedynie osoby mające szczególne i udokumentowane powody (np. śmierć członka rodziny). Granica ta została otwarta ponownie w 2017 roku, co umożliwiło powrót wymiany handlowej i kontaktów społecznych pomiędzy obywatelami obu państw. Otwarto jednak tylko 6 z działających wcześniej 17 punktów kontrolnych. Tym niemniej media stale informują o różnego typu problemach, korupcji i trudnościach ze strony służb oraz rozmaitych lokalnych mafii. Na jednym z największych przejść w Kotlinie Fergańskiej – w punkcie Dostuk (rejon oszski) sytuacja wymagała osobistej interwencji premiera Kirgistanu[39]. Do incydentów, niekiedy z użyciem broni palnej, dochodzi stale. W styczniu 2020 r. doszło do wymiany ognia na granicy kirgisko – tadżyckiej w rejonie miasta Isfara – obie strony przedstawiły swoją wersję wydarzeń. W maju, również na granicy kirgisko – tadżyckiej w wymianie ognia rannych zostało trzech kirgiskich pograniczników.

Zauważalna jest jednak liberalizacja reżimów granicznych w ostatnim czasie. W 2019 roku Uzbekistan zniósł odpowiedzialność karną za naruszenie przez obcokrajowców reżimu przekraczania granicy i przebywania na terytorium Uzbekistanu, zmniejszono też kary finansowe, które wcześniej mogły sięgać nawet 2,3 tys. USD. Wojska Graniczne Uzbekistanu poinformowały oficjalnie, iż w 2018 roku ruch graniczny zwiększył się niemal dwukrotnie w porównaniu z rokiem 2017. Odnotowano 9,3 mln przekroczeń granicy z Kirgistanem (3 mln w 2017); 20 mln przekroczeń z Kazachstanem (w 2017 – 13,8 mln), 5,7 mln z Tadżykistanem (w 2017 – 1,2 mln)[40]. Szereg punktów pozostaje jednak zamkniętych, a przekraczanie granicy wciąż jest procesem długotrwałym i wymagającym cierpliwości.

GŁÓWNE WYZWANIA W KOTLINIE FERGAŃSKIEJ

Mimo to po przeciwnych stronach widoczna jest determinacja do wspólnych działań na rzecz poprawy sytuacji na granicy. W 2017 roku stworzono Radę Szefów Obwodów Przygranicznych, na czele której stanęli premierzy Uzbekistanu i Kirgistanu. Są i oznaki bardziej wymiernej współpracy – przerwanie tamy na pogranicznym zbiorniku wodnym Sardob po stronie Uzbekistanu 1 maja br. spowodowało powódź po stronie kazachstańskiej. Szybko jednak władze po obu stronach granicy podjęły współpracę w celu naprawy tamy i likwidacji skutków katastrofy. Już 2 maja prezydenci obu państw odbyli rozmowę telefoniczną w której rozmawiali o uregulowaniu problemu zaś 10 maja premierzy Askar Mamin i Abdułło Aripow przeprowadzili wspólną inspekcję na miejscu, zapowiadając wspólną odbudowę zbiornika[41]. Mimo to proces przywracania pograniczu właściwej mu funkcji obszaru kontaktów obu społeczności jest długotrwały i niełatwy[42].

O ile granice lądowe i ich przekraczanie mają istotne znaczenie dla społeczności lokalnych i kontaktów międzyludzkich, o tyle w skali makro na uwagę zasługuje rozwój komunikacji lotniczej w regionie. Niewielka liczba połączeń lotniczych pomiędzy stolicami państw regionu i zupełnie znikoma pomiędzy miastami niestołecznymi w poszczególnych państwach była istotnym czynnikiem hamującym kontakty biznesowe, naukowe, społeczne etc. Sytuacja w tym zakresie ulegała poprawie, jednak rozwój siatki był mało dynamiczny. Obecnie (pomijając czasowe ograniczenia związane z pandemią) siatka ta przedstawia się następująco:

DESTYNACJE LINII LOTNICZYCH W MIĘDZYNARODOWYCH POŁĄCZENIACH REGIONALNYCH

Źródło: Opracowanie własne

Warto zauważyć, iż połączenie lotnicze z Astany do Biszkeku uruchomiono dopiero w 2013 roku. Połączenie Astana – Duszanbe było przedmiotem rozmów toczonych na najwyższych szczeblach władzy na przestrzeni wielu lat. O uzgodnieniu tej kwestii na poziomie prezydentów media informowały już w roku 2015[44]. Ostatecznie rejsy uruchomiono dopiero w grudniu 2018 roku. Z kolei wznowienie po ponad 25 – letniej przerwie regularnych rejsów na trasie Taszkent – Duszanbe w kwietniu 2017 roku było wydarzeniem bezprecedensowym, które odbiło się szerokim echem w regionie, mimo iż na pokładzie inauguracyjnego rejsu znalazło się zaledwie 25 pasażerów[45].

Pandemia COVID-19

Pandemia zastała zatem państwa regionu na drodze wzmacniania regionalnych spoiw. Wzmacnianie to należy jednak rozpatrywać w kontekście wieloletnich ograniczeń, prowadzących do tego, iż intensyfikacja współpracy regionalnej jest nie tyle integrowaniem regionu i tworzeniem pewnej wartości dodanej, ile nadrabianiem zapóźnień, budową zaufania, stawianiem niewielkich i niepewnych kroków ku wspólnym przedsięwzięciom.

Pandemia uderzyła w region składający się z państw o zróżnicowanych potencjałach gospodarczych, doświadczeniach i interesach politycznych. Są jednak między nimi pewne istotne cechy wspólne, które nabierają istotnego znaczenia w obliczu spodziewanego światowego kryzysu. Najważniejszą z nich jest rola, jaką dla funkcjonowania gospodarek odgrywają migranci zarobkowi i przekazywane przez nich środki. Jak bardzo znaczące są to kwestie wskazuje poniższy wykres.

Bank Światowy prognozuje dla Azji Centralnej spadek przekazów pieniężnych od migrantów w 2020 roku na poziomie 27,6%[46]. Tadżykistan poinformował, iż spadek przekazów od migrantów z Rosji w marcu i I połowie kwietnia wyniósł ok. 50% r/r. Tak znaczne spadki mogą powodować napięcia nie tylko ekonomiczne, ale i społeczne, tworząc poważne wyzwania dla władz. Nienajlepsze, choć na tle reszty świata wciąż stosunkowo pozytywne, są prognozy wzrostu PKB dla państw regionu. W trzech państwach oczekiwana jest pozytywna dynamika (choć dane dla Turkmenistanu należy przyjmować z daleko posuniętą ostrożnością).

Eksperci są zgodni co do tego, iż pandemia COVID-19 może stanowić dla regionu ważny impuls dla rozwoju współpracy. Państwa regionu podzieliły się jednak na dwie grupy: Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan dość szybko wprowadziły środki zapobiegawcze w postaci ograniczenia ruchu granicznego, zawieszenia połączeń lotniczych, restrykcji w życiu społecznym etc. Równie szybko pojawiły się działania pomocowe pomiędzy tymi państwami regionu, aktywnie był prowadzony dialog pomiędzy decydentami poszczególnych państw. Uzbekistan przekazał pomoc humanitarną – produkty spożywcze, środki ochrony osobistej, wyposażenie medyczne do Kirgistanu[47], podobnie pomoc do Kirgistanu przekazywał Kazachstan. Z kolei Tadżykistan i Turkmenistan zajęły pozycję negowania zagrożenia pandemią – w Turkmenistanie utrzymaną do czasu pisania niniejszego tekstu (koniec maja). Tadżycki prezydent 28 marca przeprowadził pierwszą rozmowę telefoniczną z prezydentem Kirgistanu w której mowa była, według oficjalnych źródeł tadżyckich o koordynacji działań w celu zapobieżenia rozprzestrzenianiu się chorób epidemicznych przez granicę”, choć w tym samym czasie oficjalnie w Tadżykistanie nie odnotowano ani jednego przypadku COVID – 19.

Sytuacja taka przypomina wieloletnie doświadczenia z przeszłości – brak zaufania pomiędzy partnerami w regionie, brak gotowości do ściślejszej współpracy czyni region podatnym na podziały. Nowa jakość w postaci otwartości Uzbekistanu na kontakty i współdziałanie z partnerami przydaje znaczenia Taszkentowi jako regionalnemu centrum[48].

Jak stwierdza Akram Umarow, „niniejszy kryzys jest testem na gotowość państw Azji Centralnej do intensyfikowania regionalnej współpracy politycznej (…) i uregulowania większości długotrwałych problemów w regionie”[49]. Opinia ta oddaje pragmatyczny kierunek myślenia, biorąc też pod uwagę doświadczenia innych regionów świata. W przypadku Azji Centralnej sytuacja jest jednak nieco bardziej skomplikowana. Wieloletnie zaszłości wewnętrzne, nałożone na aktywność graczy zewnętrznych – zwłaszcza Rosji i Chin skutecznie uniemożliwiały rozwój nie tylko współpracy, ale i pełnowymiarowych kontaktów między państwami regionu. Tkanka współpracy regionalnej jeszcze kilka lat temu była nadzwyczaj uboga, a w niektórych, istotnych sferach, region był jej pozbawiony.

Na podstawie powyższej analizy można postawić tezę, że ostatnie lata przyniosły pewien postęp, w pierwszej kolejności wywołany otwarciem Uzbekistanu. Poprawiał się polityczny klimat współdziałania, rozwijała się infrastruktura współpracy znajdująca się pod auspicjami międzynarodowymi. Pozytywna tendencja nie zdołała jednak w istotnym zakresie przenieść się w głąb, na poziom lokalny, ani też nie zdołała rozszerzyć się na poszczególne sektory gospodarki, kultury czy innych sfer kontaktów. Można założyć, iż pandemia nie przyczyni się do znaczącego wzmocnienia regionalnych spoiw. Wciąż brakuje bowiem szerokiej infrastruktury kontaktów, bazy, która mogłaby stać się zaczynem dla wielowymiarowej i bogatej tkanki regionalnej i miałaby szansę wygenerować nowy impuls dla regionu Azji Centralnej.

Niniejszy tekst wyraża jedynie prywatne opinie i poglądy Autora.

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 5/2020

Michał Chabros Politolog, dyplomata, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Pracował na placówkach dyplomatycznych w Nur-Sułtanie i w Mińsku. Studiował na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w School of Oriental and African Studies (program Global Diplomacy) w Londynie. Uczestniczył w programach studyjnych w Center for Strategic and International Studies w Waszyngtonie, Foreign Service Institute w New Delhi oraz na Uniwersytecie Kirgisko-Tureckim im. Manasa w Biszkeku.