Azja Centralna: Kręta droga do regionalnej integracji

Celem opracowania jest przedstawienie aktualnego poziomu zintegrowania republik Azji Centralnej oraz dokonanie analizy kierunków i dynamiki tego procesu w przyszłości. Wprowadzeniem do tematu jest krótka część teoretyczna, w której przytoczono definicje i systematykę integracji. W opracowaniu dokonano również identyfikacji czynników, które mogą wzmacniać procesy integracyjne lub je hamować, a także przedstawiono przyczyny i skutki integracji w odniesieniu do tego regionu. Dodatkowo omówione zostały organizacje, jak Szanghajska Organizacja Współpracy, Unia Eurazjatycka czy Eurazjatycka Unia Gospodarcza, które stanowią jedyne, jak dotąd, przykłady procesów integracyjnych zachodzących w regionie. 

Słowa kluczowe: Azja Centralna, integracja, SOW, OUBZ, UEA, Unia Gospodarcza Azji Centralnej

Abstract

The aim of the paper is to present the current stage of integration among the Central Asian republics and to analyze directions and dynamics of this process in the nearest future. A short theoretical part, presenting the definition and systematics of integration, provides an introduction.This study also attempts to identify factors which can either slow down or strengthen the process of integration as well as its causes and consequences. It analyses alliances such as the Shanghai Cooperation Organisation, Eurasian Union and Eurasian Economic Union which are the only examples of the integration processes in the region.

Key words: Central Asia, integration process, SCO, CSTO, CICA, EAU, Central Asian Economic Union

Wstęp

Procesy integracyjne w strukturach państwowych i quasipaństwowych (np. plemiennych, księstw) zachodzą nieprzerwanie od tysięcy lat na wszystkich kontynentach, niezależnie od uwarunkowań religijnych czy kulturowych. Procesy te mają charakter polityczny i wynikają z różnych potrzeb, od zapewnienia bezpieczeństwa i afiliacji tożsamości narodowej (plemiennej), poprzez zwiększanie siły przetargowej państwa w świecie, po dążenie do podporządkowania sobie jednych państw przez inne.

W przypadku Azji Centralnej potencjalny proces integracji jest odmienny, niż wśród współcześnie obserwowanych państw, zwłaszcza wśród wyżej rozwiniętych gospodarczo, politycznie i społecznie. Przede wszystkim, uwarunkowania tego procesu w przypadku republik centralnoazjatyckich są bardziej zbliżone do zapomnianych już w Europie związków plemiennych czy przedpaństwowych. Wynika to głównie z faktu, że ta grupa państw właściwie nie tyle odzyskała niepodległość po rozpadzie ZSRR, co rozpoczęła nową formę istnienia jako samodzielne państwa, odwołując się z jednej strony do istnienia odrębności etnicznych w ramach sowieckich republika rad, a z drugiej będąc wynikiem dążeń narodowych, które umiejętnie wykorzystali lokalni przywódcy partii komunistycznych, by wyrwać się spod kurateli Moskwy. Stąd i problemy, które nękają te republiki praktycznie do dziś, głównie mające podłoże w silnie zakorzenionych kwestiach etnicznych.

Po upadku ZSRR, Azja Centralna została wrzucona nagle w nowoczesny system istnienia i współzależności państw, nie mając czasu na ewolucję własnej państwowości i wypracowanie systemu funkcjonowania, który zapewniłby im stabilność i doprowadził do dobrosąsiedzkich relacji. Na pewno jednak trzeba zwrócić uwagę, że republiki szybko zwróciły uwagę na pierwszoplanowy problem przed jakim stanęły, a więc jednoznacznego uporządkowania granic, arbitralnie wykreślonych w ramach republik rad przez Józefa Stalina. Problem ten nie dotyczył jedynie Azji Centralnej, bo podobnie Kreml wyznaczył granice Ukrainie, Białorusi, ale też pozornie niepodległej Polsce. Pokonanie bariery, jaką było porozumienie w sprawie uznania (i ewentualnej korekty) granic, było pierwszy etapem integracji republik. Kolejne etapy wymagają pogłębienia współpracy, na początek akceptacji mniejszości etnicznych w mocno przemieszanym narodowościowo regionie na skutek polityki władz sowieckich, a w dalszej perspektywie kooperacji gospodarczej i wreszcie wypracowania wspólnych celów politycznych.

Droga Azji Centralnej do integracji, mniej czy bardziej zaawansowanej (raczej to pierwsze), już się rozpoczęła. Trwa nieprzerwanie od 1996 r., gdy powstała nieformalna „szanghajska piątka”. Proces ten jest powolny, chwilami niezauważalny, ale patrząc z perspektywy dziesięcioleci wyraźnie wpływający na strukturę tego konglomeratu. Nie jest na pewno kwestią dyskusyjną czy Azja Centralna się zintegruje, tylko kiedy i w jakiej formie. Patrząc na powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i jej ewolucję w Unię Europejską (UE), czy bliżej na Stowarzyszenie Narodów Azji Poludniowo-Wschodniej (ASEAN) można przyjąć, że na pewnym etapie rozwoju państw integracja przestaje być wyborem, a staje się koniecznością.

Trudno oczekiwać od Azji Centralnej szybkich postępów w tym procesie. Wystarczy spojrzeć na UE, która swój początek miała w Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali (EWWiS) założonej w 1951 r. i potrzebowała 6 lat, by stworzyć EWG i kolejnych ewolucji przez 35 lat, by powstał unikatowy twór polityczny, jakim jest Unia Europejska. A proces ten realizowały państwa bogate, społecznie rozwinięte, których państwowość była ugruntowana wielowiekową tradycją. Odmienność geopolityczna, kulturowa i historyczna Azji Centralnej od Europy, skłania ku rozważaniom na temat integracji w sposób indywidualny, być może zwyczajowo trudny do zrozumienia dla człowieka ukształtowanego w kulturze zachodniej. Warto więc przyjrzeć się bliżej, jak proces ten przebiega i jakie może mieć kierunki w innym kulturowo obszarze, stojącym w obliczu tak odmiennych od europejskich po 1990 r. warunków gospodarczych i społecznych.

Kierunki integracji

Pojęcie integracji ma charakter uniwersalny i zwyczajowo jest używane na określenie procesu scalania, tworzenia całości z cząstek, a w odniesieniu do organizmów państwowych jest dynamicznym procesem ujednolicania, unifikowania w celu stworzenia określonej wspólnoty (Marszałek, 2004). Proces ten może dotyczyć zarówno sfery politycznej, jak i gospodarczej. Niezależnie od charakteru unifikacji, zawsze wymagane jest scedowanie części suwerennych praw przysługujących państwom, na organ nadrzędny w ramach porozumienia między nimi. Taki organ staje się instytucją ponadnarodową, reprezentującą wspólne interesy państw członkowskich w relacjach zewnętrznych (Ruszkowski, 2007). W świetle powyższej definicji wymagania te spełniała Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), ale już nie była tworem unifikacji Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), jako że tworzyły ją Związek Radziecki i podległe mu, pozbawionej faktycznej suwerenności, państwa satelickie.

Skuteczność procesu integracji wymaga spełnienia czterech podstawowych warunków (Ruszkowski, 2007):

• współpracy, w której dążenie do osiągnięcia celów przez jedno z państw, przyczynia się się do ich realizacji przez inne, co zwyczajowo jest określane jako partnerstwo;
• konwergencji, czyli dążeniu do zbieżności podstawowych wskaźników ekonomicznych oraz zmniejszaniu (eliminowaniu) różnic o charakterze gospodarczym, ale też politycznym czy nawet społecznym;
• harmonizacji, polegającej na ujednolicaniu różnych obszarów funkcjonowania państw, zazwyczaj wynikających z przepisów prawnych;
• koordynacji, obejmująca szeroko rozumiane wspólne działania w odniesieniu do zaistniałej sytuacji czy dla osiągnięcia celów. Koordynacja jest elementem spinającym realizację wymienionych wcześniej trzech warunków.

Istotną rolę odgrywa zawarcie między państwami podstawowego porozumienia w zakresie kwestii modelu integracji. Zazwyczaj wyjściowym modelem jest funkcjonalizm, polegający na koncentracji działań w określonych sektorach gospodarczych. Przykładem takiej formy integracji jest na obszarze Azji Centralnej Eurazjatycka Unia Gospodarcza (EUG), zaproponowana przez Rosję i choć można się w niej doszukać form przymuszenia do członkostwa, to przyjmuje się, że ma ona charakter dobrowolnego członkostwa państw (M. Zajac-Frąc, 2011). Znacznie bardziej zaawansowanymi modelami integracji są federalizm i konfederalizm. W pierwszym przypadku, państwa cedują zdecydowaną większość swoich suwerennych praw na organ ponadnarodowy, przy czym zwyczajowo są to te obszary, którymi najskuteczniej można zarządzać w dużej skali np. siły zbrojne, polityka finansowa, polityka zagraniczna. Tego typu modelem są np. Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania w obszarze unii ze Szkocją. Z kolei konfederalizm opiera się na porozumieniu między państwami, ale za zachowaniem przez nie praktycznie pełnej suwerenności. Unifikacja w tym przypadku odbywa się na drodze porozumień międzyrządowych, a więc nie jest tu niezbędny organ nadrzędny, międzynarodowy. Przykładem takiego zorganizowania jest np. Grupa Wyszehradzka czy Szanghajska Organizacja Współpracy (T. Sieniow, 2010).

Azja Centralna stoi więc nie tyle przed dylematem czy się integrować, bo jak wstępnie zostało założone, integracja jest procesem naturalnym w rozwoju państw, ale w jaki sposób realizować te działania i jaki model byłby najbardziej adekwatny do realizacji celów i oczekiwań poszczególnych republik.

Początki integracji w Azji Centralnej

Powstanie nowych państw w Azji na gruzach imperium radzieckiego przyczyniło się nie tylko do zmiany układu sił w regionie, ale również wywołało szereg międzynarodowych problemów. Jednym z nich była sprawa przebiegu granic, arbitralnie wyznaczonych przez władze radzieckie w ramach republik związkowych. Niepodległe już republiki, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan ogłosiły swoją niepodległość w dotychczasowych granicach, co jednak było dopiero początkiem ostatecznego uzgodnienia ich przebiegu. W tym celu konieczne było porozumienie między wszystkimi zainteresowanymi stronami, a także Chinami i Rosją, co stanowiło bazę do pierwszej formy integracji w tym regionie, wpisującej się w zdefiniowany wcześniej funkcjonalizm. Na spotkaniu przywódców Rosji – Borysa Jelcyna, Chińskiej Republiki Ludowej – Jiang Zemina, Tadżykistanu – Emomali Rahmonowa, Kazachstanu – Nursułana Nazarbajewa i Kirgistanu – Askara Askajewa, dyskutowano zagadnienia związane z osiągnięciem stabilności i zapewnieniem długookresowego bezpieczeństwa regionalnego. Efektem tego spotkania było powołanie do życia w dniu 26 kwietnia 1996 r. tzw. szanghajskiej piątki, która miała charakter mało sformalizowany, ale stanowiła pierwszy i jak się okazało doniosły krok na drodze do dalszej integracji (Ross, 2011). W rozmowach nie uczestniczył Turkmenistan, który ogłosił politykę neutralności, wymagającą wstrzymania się od uczestnictwa w jakichkolwiek organizacjach międzynarodowych (wyjątkiem jest tu ONZ). Drugą republiką, która zdystansowała się od tego projektu był Uzbekistan, bowiem prezydent Islam Karimow z dużą nieufnością odnosił się do wszelkich przejawów aktywności z udziałem Federacji Rosyjskiej.

Kolejne szczyty „piątki” w Moskwie w 1997 r., w Ałmaty w 1998 r. i w Biszkeku w 1999 r. poszerzyły obszar podejmowanych zagadnień o kooperację w zakresie zwalczania terroryzmu oraz przeciwdziałania nielegalnej imigracji i wzrastającemu handlowi narkotykami. Wraz z rozszerzaniem się katalogu zagadnień wymagających multilateralnej współpracy, koniecznym stało się wypracowanie nowej formuły i większej formalizacji oraz instytucjonalizacji, czyli w istocie pogłębienia integracji. Nową formułą stała się Szanghajska Organizacja Współpracy (SOW), utworzona na 6. szczycie w Szanghaju w dniu 15 lipca 2001 roku. Oprócz państw „szanghajskiej piątki”, nowym członkiem został Uzbekistan (Gill, 2007). Zakres działań organizacji jest znacznie szerszy, bowiem obejmuje m.in. kwestie walki z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem (tzw. trzema silami zła), przeciwdziałanie nielegalnej imigracji oraz przemytowi broni i narkotyków, współpracę ekonomiczną, społeczną i kulturalną, a także wypracowanie i wdrożenie działań w dziedzinie ochrony środowiska, harmonizacji prawa czy koordynację wysiłków na rzecz włączenia do globalnej gospodarki (Shanghai Cooperation Organization, 2002).

Pomimo tak ogromnego potencjału i poszerzenia listy członków w 2015 r. o dwa kolejne państwa, Indie i Pakistan, organizacja bez wątpienia nie spełniła oczekiwań republik centralnoazjatyckich. Początkowy entuzjazm, wywołany powstaniem pierwszej i to najpotężniejszej demograficznie, geograficznie, militarnie i gospodarczo organizacji, szybko przerodził się w marazm, wywołany partykularyzmem interesów dwóch głównych graczy, czyli Rosji i Chin. Choć w SOW stworzono szereg instytucji o charakterze ponadnarodowym, to jednak organizacja w zasadzie nie wyszła poza model funkcjonalistyczny, jedynie częściowo implementując elementy konfederalizmu. Najważniejsze decyzje podejmowane są bowiem są na corocznych szczytach Rady Głów Państw (najwyższy organ SOW). Szczyty Rady odbywają się raz w roku pod przewodnictwem szefa państwa organizującego spotkanie. Warto zwrócić uwagę, że szczyty odbywają się corocznie w innym państwie członkowskim, przy czym kolejność ich następowania po sobie jest wyznaczana porządkiem nazw państw zgodnie z układem alfabetu rosyjskiego. Rada Głów Państw jest najwyższym organem sprawującym funkcję nadrzędną w stosunku do pozostałych wymienionych instytucji, ale z wyłączeniem Regionalnego Centrum Antyterrorystycznego (Artykuł 5 Karty SOW). Drugim organem decyzyjnym, również mającym swoje coroczne szczyty, jest Rada Szefów Rządów, w której kompetencjach leży przyjmowanie budżetu organizacji, rozpatrywanie i decydowanie o sprawach głównie gospodarczych i dotyczących relacji wewnątrz organizacji (Artykuł 6 Karty SOW).

Choć wszystkie państwa członkowskie posiadają jeden równoważny głos, to przy tak dużej dysproporcji we wszystkich obszarach między członkami, trudno mówić o zachowaniu partnerstwa, będącego czynnikiem sine qua non integracji. Zbyt silna dominacja gospodarcza Chin i polityczna Rosji, stawiały z góry republiki Azji Centralnej w roli petentów tych państw, a ich działania sprowadzały się głównie do umiejętnego rozgrywania obu mocarstw względem siebie, w celu maksymalizacji własnych korzyści.

W międzyczasie pojawiały się też inne projekty integracyjne, jak Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) czy Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ), ale od momentu poczęcia były skażone dominacją Moskwy (powstawały z jej inicjatywy) i wyraźnie służą jej interesom. Ponadto pod względem geograficznym żadna z nich nie jest ukierunkowana wyłącznie na obszar Azji Centralnej, z uwzględnieniem jego specyfiki etnicznej, gospodarczej czy politycznej, bowiem ma na celu scalanie obszaru poradzieckiego ponownie pod przewodnictwem Moskwy.

Warto jednak zwrócić uwagę na utworzona w 2002 r. OUBZ, której źródłem był Układ o Bezpieczeństwie Zbiorowym, zawarty w 1992 r. przez większość członków WNP. Organizacja ta w założeniu miała zagospodarować sferę zapewniania bezpieczeństwa państwom zrzeszonym w ramach WNP, ale jej rzeczywistym celem od początku istnienia, było promowanie Rosji, jak jedynego skutecznego gwaranta pokoju i stabilizacji na obszarze poradzieckim (Weitz, 2018). Warto zwrócić uwagę, że głównym celem rosyjskiej aktywności w ramach tej struktury było zabezpieczenie swoich wpływów w Azji Centralnej, na obszarze której coraz silniej zaznaczały swoje wpływy Chiny. Funkcjonowanie OUBZ w tym regionie oznaczało w praktyce powielanie działalności SOW, w której wpływy Rosji były równoważone gospodarczą potęgą Chin. Reasumując organizacja, jakkolwiek spełnia założenia funkcjonalne integracji, to trudno ją uznać za element procesu unifikacji republik centralnoazjatyckich, jako że ich faktyczny interes jest realizowany niejako przy okazji nadrzędnych celów polityki Moskwy. Ponadto członkami OUBZ są aktualnie tylko trzy państwa regionu: Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan. Do 2012 r. należał do niej też Uzbekistan, którego prezydent Islam Karimow uznał dalsze zbliżanie z Moskwą za zbyt niebezpieczne dla suwerenności kraju (w domyśle: własnych interesów).

Dążąca do dominacji nad regionem Rosja stworzyła też organizację gospodarczą, która miała być kopią EWG. 10 października 2000 r. została powołana do życia Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza (EAWG), do której przystąpiły, oprócz Rosji, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan oraz w 2006 r. (Kassenova, 2012) Uzbekistan. Ta stricte gospodarcza organizacja, podobnie jak OUBZ, od początku była naznaczona piętnem dążenia przez Kreml do dominacji na obszarze poradzieckim, a zwłaszcza zahamowania coraz wyraźniejszej utraty wpływów ekonomicznych w tym regionie na rzecz Chin. Potwierdzeniem tego kierunku była dalsza ewolucja EAWG: 1 lipca 2010 r. powołano do życia unię celną między gospodarkami Rosji, Kazachstanu i Białorusi, 1 stycznia 2012 r. Wspólną Przestrzeń Gospodarczą, Od 1 stycznia 2015 r. rozpoczęto wdrażanie zasady “czterech swobód”: przepływu towarów, usług, kapitału i pracowników już w ramach Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG), która przekształciła się w EAWG. Bardzo ważnym elementem budowania wspólnoty gospodarczej są bariery administracyjne, które przeforsowała Rosja, a które ograniczają swobodę dostępu do wspólnego rynku chińskim produktom (Strzelecki, 2016). Działania te szybko jednak odbiły się negatywnie na gospodarce Kazachstanu, który ma najbardziej rozległe i najgłębsze relacje gospodarcze z Pekinem. Trudno się więc dziwić, że Nur-Sułtan coraz częściej krytykuje moskiewski dyktat, co stało się przyczyną do znaczącego ochłodzenia relacji z Kremlem (Sanchez, 2020 oraz Clarke, Rice 2020).

Przedstawione organizacje, jakkolwiek są formami integracji, nie spełniają jednak warunków niezbędnych do uznania ich za modelowy przykład integrowania się Azji Centralnej. Przede wszystkim, każda z tych organizacji obejmuje swoim zasięgiem obszar geograficzny znacznie wykraczający poza zajmowany przez pięć republik. Dodatkowo, to co istotniejsze, żadna z nich nie określa celów tej grupy państw jako nadrzędnych, a wręcz przeciwnie, są one co najwyżej koherentne z partykularnymi interesami potężnych liderów (Moskwy i Pekinu). Ze względu na swój geopolityczny potencjał Azj Centralna stoi przed koniecznością wypracowania własnego, regionalnego modelu integracji, która zabezpieczy interesy poszczególnych republik i będzie stanowić istotną barierę przed zdominowaniem ich przez walczące o wpływy mocarstwa.

Azja Centralna wobec konieczności integracji

Położenie geograficzne Azji Centralnej stanowi niewątpliwy atut w kontynentalnej, a nawet globalnej grze strategicznej. Region położony w bezpośrednim sąsiedztwie Rosji, Chin i Iranu, bliskość Indii oraz przecinanie się szlaków z Azji do Europy, wzmacnia zainteresowanie regionem ze strony największych graczy globalnych, od Chin, Rosji i Indii, poprzez Unię Europejską (w oparciu o bilateralne umowy państw członkowskich) i Japonię, po Stany Zjednoczone. Relatywna słabość poszczególnych gospodarcza i polityczna republik, nawet tych najbardziej zaawansowanych gospodarczo, sprawia że tylko zunifikowana Azja Centralna będzie w stanie uzyskać długookresowe korzyści w tworzącym się multipolarnym świecie.

Pierwsze próby integracji były już podejmowane z inicjatywy Kazachstanu, najbardziej aktywnego politycznie państwa regionu, wkrótce po ogłoszeniu niepodległości przez poszczególne republiki. Kluczowe znaczenie miało wzmocnienie wciąż niestabilnego regionu wobec wyzwań przed którymi stanęły młode państwa: zarządzaniem zasobami wodnymi, dystrybucją surowców naturalnych będących głównym źródłem dochodów republik, jak również skuteczności w zabezpieczeniu względnej niezależności od Rosji, która nie pozbyła się imperialnych inklinacji. Takim projektem była Unia Azji Centralnej (UAC), który nie doczekał się pełnej realizacji, głównie za sprawą dążenia do neutralności przez Turkmenistan oraz dość niechętnej polityce I. Karimowa wobec kazaskiego przywództwa w regionie. Pomimo tych przeszkód, w 1994 r. Kazachstan, Uzbekistan i Kirgistan podpisały porozumienie ustanawiające Wspólną Przestrzeń Gospodarczą (WPG), której celem było zapewnienie wolnego przepływu dóbr, usług, kapitału i pracowników, a także koordynacja działań w sferach budżetu, podatków, cen, ceł i polityki monetarnej. W celu zapewnienia operacyjności organizacji ustanowiono Urząd Międzypaństwowy i Komitet Wykonawczy, odpowiedzialny za koordynację, konsultacje i analizę działań (Kassenova, 2012). W 1998 r. do JPG przyłączył się Tadżykistan, a organizacja zmieniła nazwę Unia Gospodarcza Azji Centralnej (UGAC), stając się spadkobiercą Unii Azji Centralnej. Pomimo tych wysiłków, organizacja stopniowo traciła swoje znaczenie, głównie na skutek aktywnej polityki integracyjnej Rosji, która przedstawiła projekt UEAG i ostatecznie w 2006 r. przestała istnieć (Kassenova, 2012). W 2007 r. prezydent N. Nazarbajew podjął ponowny wysiłek na rzecz reaktywacji UAC, ale nie zbyt silne wpływy Rosji w Tadżykistanie i Kirgistanie, zdystansowana polityka Uzbekistanu i neutralność Turkmenistanu, skutecznie zablokowały realizację tej inicjatywy (Azizov, 2017).

W obecnej rzeczywistości kwestia integracji Azji Centralnej wciąż pozostaje otwarta i wydaje się być bliższa realizacji niż jeszcze kilka lat temu. Przede wszystkim złożyły się na to dwie istotne zmiany w regionie. Pierwszą było przejęcie władzy w Uzbekistanie przez Sz. Mirzijojewa w następstwie śmierci I. Karimowa we wrześniu 2016 r., co zapoczątkowało nowy rozdział w polityce wewnętrznej i zewnętrznej republiki. Najważniejszą zmiana było poluzowanie wewnętrznych uwarunkowań politycznych i gospodarczych, co w praktyce oznaczało dynamiczne odchodzenie od modelu państwa autorytarnego. Z kolei w polityce zagranicznej Uzbekistan otworzył się nie tylko na pogłębianie relacji z sąsiadami, zwłaszcza ze swoim największym rywalem Kazachstanem, ale również nawiązał relacje ze Stanami Zjednoczonymi, Unią Europejską, Japonią, Indiami i Iranem, a także wykazuje otwartość na potencjalne członkostwo w EAUG (Hashimova, 2021). Drugim symptomem zmian jest stopniowe odchodzenie od polityki neutralności przez Turkmenistan. Proces ten zapewne potrwa jeszcze kilka lat, ale wydaje się, że zestawienie potencjalnych zysków gospodarczych dla pogrążonej w kryzysie republiki skłoni prezydenta G. Berdymuchamedowa do rezygnacji z politycznej izolacji (Daly, 2020).

Otwartą kwestią pozostaje potencjalny model integracji. Wydaje się, że jedynym realnym rozwiązaniem jest stworzenie organizacji w oparciu o zasady funkcjonalizmu, bowiem zbyt silna jest wciąż wzajemna nieufność między władzami i społeczeństwami republik, by możliwe było wypracowanie unifikacji w oparciu o konfederalizm. Jako przykład tego kierunku integracji warto wskazać Grupę Wyszehradzką, niezależnie od jej rzeczywistej skuteczności działań na arenie międzynarodowej czy bliższą geograficznie i bardziej zaawansowaną formułę Stowarzyszenia Państw Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN). Szczególnie ta druga organizacja zasługuje na uwagę, bowiem w momencie powstawania w 1967 r. tworzące ją państwa borykały się z podobnymi problemami, jak współcześnie Azja Centralna: nielegalnej migracji, korupcji, autorytaryzmu, narkobiznesu, braku społeczeństw obywatelskich czy niskim rozwojem gospodarczym i zaawansowaniem technologicznym (Asiryan, Butler, Lee, 2020). ASEAN jest zarazem doskonałym przykładem skutecznej współpracy przy przezwyciężaniu barier rozwojowych i wskazówką jak odnieść sukces w zglobalizowanym świecie.

Zakończenie

Wydaje się, że Azja Centralna stopniowo dojrzewa do unifikacji ponad podziałami, a partykularne interesy poszczególnych republik, choć wciąż stanowią silny hamulec dla działań integracyjnych, nie zablokują tego procesu. Największym wyzwaniem dla państw staje się wypracowanie wspólnej formuły działania, która z jednej strony będzie zabezpieczała strategicznie ważne obszary gospodarcze państw, a z drugiej umożliwi maksymalizowanie korzyści gospodarczych z ich istnienia. W przypadku Turkmenistanu są to złoża surowców energetycznych, dla Kirgistanu i Tadżykistanu zasoby wodne, dla Kazachstanu i Uzbekistanu również surowce energetyczne, ale też złoża pierwiastków promieniotwórczych i rud metali.

Bez wątpienia kluczowe znaczenie ma stworzenie platformy, która będzie podstawą do dialogu politycznego, społecznego i ekonomicznego i która zainicjuje dywersyfikację gospodarczą, rozwój nowych technologii, a także będzie wzmacniać proces usprawniania regionalnej sieci transportowej. Trudniej na pewno przewidzieć jak w zintegrowanej Azji Centralnej rozwijać się będą relacje społeczne wobec wciąż silnych etnicznych niechęci, jak również zróżnicowania modeli władzy, od autorytarnych w Turkmenistanie i Tadżykistanie, poprzez stopniowo coraz bardziej demokratyczne w Kazachstanie i Uzbekistanie, po uznawane za najbardziej zaawansowane pod względem zasad demokracji w Kirgistanie. Raczej należy spodziewać się wzmocnienia funkcjonalnego modelu integracji, w którym pierwszoplanową role odgrywać będą sprawy gospodarcze, a polityka wewnętrzna pozostanie w wyłącznej gestii poszczególnych władz.

Droga integracji jest w zasadzie naturalnym procesem ewolucji relacji międzypaństwowych, która zwiększa szanse na zachowanie suwerenności mniejszych i słabiej rozwiniętych państw w świecie zdominowanym przez istniejące (Chiny, Japonia, Rosja, USA) i wschodzące mocarstwa (Indie). Potwierdzeniem tego założenia jest integracja Europy, w której nawet takie potęgi gospodarcze, jak Niemcy czy Francja dostrzegły potrzebę unifikacji dla zwiększenia gospodarczej i politycznej siły przetargowej i utrzymanie swoich pozycji na świecie. Tym bardziej oczywisty staje się ten kierunek działań w przypadku republik centralnoazjatyckich, jeśli chcą zmaksymalizować korzyści wynikające ze strategicznie ważnego położenia i nie pozostawać biernym uczestnikiem chińsko-rosyjskich rozgrywek na polityczno-gospodarczej szachownicy.

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 7/2021

Jerzy Olędzki Doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, pracę doktorską złożył na Wydziale Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, magister ekonomii i europeistyki, absolwent Wydziału Zarządzania Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (obecnie Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna) i Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2011 r. specjalizuje się w zagadnieniach geopolitycznych Azji Centralnej i aspektach polityczno-ekonomicznej oraz militarnej współpracy regionalnej. Autor książki "Mocarstwo z panazjatyckiej mozaiki. Geneza i ewolucja Szanghajskiej Organizacji Współpracy".