Koronawirus na Zakaukaziu: podjęte strategie i środki zapobiegawcze

Pandemia COVID-19 postawiła państwa przed nowymi wyzwaniami, a wyjątku nie stanowi również region Kaukazu Południowego. Wszystkie państwa Zakaukazia przyjmują dalekosiężne i konkretne działania w walce z koronawirusem. W Gruzji i Armenii podjęto działania w kierunku zdobycia między innymi testów rapid. Ormianie i Gruzini wprowadzili stan wyjątkowy (w Gruzji obowiązuje nawet godzina policyjna), a Azerowie mogą zdecydować się na takie rozwiązanie w dogodnym dla siebie momencie (choć warto zaznaczyć, iż panuje tam stan kwarantanny). Rządy opisanych państw próbują również wprowadzać w życie pakiety antykryzysowe, które pomogą w miarę możliwości przezwyciężyć trudny okres. Ciekawym aspektem do zanotowania wydaje się być to, iż w tzw. okupowanych regionach koronawirus nie stanowił przeszkody w przeprowadzeniu wyborów powszechnych (mowa o Abchazji i Górskim Karabachu). Aby móc dokładnie porównać i ocenić podjęte działania, sytuacja w każdym kraju zostanie przedstawiona z osobna. W tym miejscu należy jeszcze dodać, iż dane podane w raporcie pochodzą z okresu od końca marca do 14 kwietnia. Sytuacja zmienia się z dnia na dzień, dlatego niektóre informacje mogą ulec zmianom. Poniższy tekst podsumowuje wydarzenia na Zakaukaziu do połowy kwietnia 2020 r.

Gruzja

Pierwszy przypadek zarażenia koronawirusem na Zakaukaziu zanotowano 26 lutego w Gruzji. Według danych Trading Economics z 14 kwietnia, liczba chorych wyniosła 296, z czego 68 wyzdrowiało, a 3 zmarło^[1]. Od 18 marca na dwa tygodnie zostały zamknięte wszystkie granice dla obcokrajowców (wyjątkiem są kierowcy ciężarówek). Obywatele wracający do kraju zostali natomiast poddawani obowiązkowej kwarantannie (za jej nieprzestrzeganie przewidywane są kary w postaci nawet 1000 $). Zostały zamknięte również przedszkola, szkoły i uniwersytety. Instytucje państwowe w większości przeszły na pracę zdalną. Od 20 marca wprowadzono zakaz funkcjonowania placówek handlowych za wyjątkiem sklepów spożywczych, aptek, stacji paliw, urzędów pocztowych i banków. Na nadzwyczajnym posiedzeniu Krajowej Rady Bezpieczeństwa z prezydentem Salome Zurabiszwili i przewodniczącym parlamentu Archil Talakvadze na czele, sam premier Giorgi Gacharia zapewnił, iż nie ma konieczności wprowadzenia stanu wyjątkowego. Sytuacja jednak szybko uległa zmianie i 21 marca Gruzja wprowadziła stan wyjątkowy. Zakazane zostały z tego względu wszystkie zgromadzenia przekraczające 10 osób. 10 dni później wprowadzono godzinę policyjną (od 21:00 do 6:00 nie można w żaden sposób się przemieszczać). Obywatele w wieku powyżej 70 lat nie mogą wychodzić na ulice (można jedynie wyjść do pobliskich sklepów czy aptek). Według zapewnień premiera – osoby te nie zostaną same w potrzebie, ponieważ odpowiednie agencje będą je wspierać w dostawie potrzebnych artykułów. Dodatkowe działania podjęło również Ministerstwo Zdrowia. Według Georgia Today, Minister Ekaterine Tikaradze zapowiedziała pod koniec marca, iż w najbliższym czasie szpitale zostaną wyposażone w szybkie testy rapid z Chin^[2]. Przewidywane było również, że po negocjacjach z Koreą Południową, zostaną one uzupełnione o kolejne 200 000 sztuk^[3]. W ostatnim czasie okazało się jednak, iż transakcja z firmą chińską nie doszła do skutku, ze względu na złą jakość testów.

13 marca rząd gruziński podjął decyzję o odroczeniu płacenia podatków, a największy bank komercyjny w Gruzji (TBC Bank) zezwolił osobom fizycznym i prawnym na niespłacanie pożyczek przez trzy miesiące. Oprócz tego, rząd zapewnił, że zapłaci trzymiesięczny czynsz tych obywateli, którzy nie przekroczyli konkretną ilość zużycia energii elektrycznej i gazu. Dotyczy to również użycia wody i opłaty za śmieci.

Nie brakuje również różnych prowokacji. Jak podają gruzińskie media (takie jak Georgia Today), w ostatnim czasie rosyjskie środki masowego przekazu mocno wskazywały na prawdopodobieństwo, że laboratorium Lugar w Tbilisi produkuje wirusa w ramach tajnego amerykańskiego programu produkcji broni biologicznej^[4]. Faktem jest to, iż na temat tego laboratorium już od wielu lat siana jest dezinformacja. Prawdopodobnie takie działania mają na celu wzbudzenie nieufności wobec instytucji wśród społeczeństwa, co w tej sytuacji stanowi najbardziej niebezpieczne zjawisko.

W tym miejscu warto jeszcze zatrzymać się na tak zwanych regionach okupowanych, by lepiej zrozumieć jak one radzą sobie z powstałą sytuacją. Georgia Today informuje, iż delegaci WHO, którzy przybyli do Abchazji przekazali zapasy medyczne^[5]. Warto zaznaczyć, iż w tym regionie odbyły się również wybory prezydenckie (22 marca). Jak widać, koronawirus nie stanowił problemu dla zorganizowania wyborów, których władze Gruzji nie uznają.

Jak podaje Civil.ge (związany z organizacją macierzystą non-profit UNA-Georgia) po wyborach, 27 marca Walery Bganba^[6] ogłosił stan wyjątkowy, który ma potrwać do 20 kwietnia^[7]. Pod koniec marca wiadomo było, iż w Abchazji zanotowano tylko jeden przypadek zakażenia^[8]. Zapewne ze względu na wybory stan wyjątkowy został wprowadzony dopiero pod koniec marca. Podobna sytuacja miała miejsce na Górskim Karabachu, gdzie władze państwa nieuznawanego  nie widziały potrzeby wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, co pozwoliło im przeprowadzić wybory prezydenckie i parlamentarne równocześnie (31 marca)^[9]. Jak na razie liczba zakażonych jest bardzo mała, natomiast dopiero w przyszłości będzie można w pełni ocenić skutki podjętych działań.

Wracając na obszar gruziński warto zaznaczyć, iż 27 marca, w celu zwalczania rozprzestrzeniania się koronawirusa, władze Osetii Południowej ogłosiły „kwarantannę” do 12 kwietnia. Wprowadzane środki obejmowały m.in. zamknięcie wszystkich miejsc prowadzenia działalności gospodarczej i zakładów sportowych, z wyjątkiem sklepów spożywczych i aptek. Zakazano również organizowania wesel i innych uroczystości do 1 maja. W pogrzebach może uczestniczyć jedynie ograniczona liczba osób (OC media 2020^[10])^[11].

Armenia

W Armenii pierwszy przypadek zachorowania na koronawirusa został odnotowany 1 marca. Obywatel Armenii wrócił z Iranu i po zauważeniu objawów zwrócił się do lekarza. Według oficjalnych danych wiadomo już, że chory wyzdrowiał i został wypisany ze szpitala.

Jak podaje Trading Economics, od połowy marca liczba zarażonych bardzo się zwiększyła (stan na 14 kwietnia – 1007 przypadków, 265 wyzdrowiałych, 16 zgonów)^[12]. Do tak szybkiego wzrostu przyczyniły się 2 przypadki, które stanowią największe źródło zakażeń. Z tego powodu w połowie marca rząd zdecydował się zamknąć 24 drogi wyjazdowe z miasta Edżmiacin, skąd pochodził jeden z przypadków, zostawiając otwarte tylko trzy główne wejścia do miasta. Wcześniej został zawieszony ruch bezwizowy między Armenią a ChRL^[13], Iranem, a nieco później Rosją. 16 marca rząd ogłosił stan wyjątkowy w kraju na okres 30 dni. Ze względu na dalsze rozprzestrzenianie się wirusa, stan wyjątkowy został przedłużony do 14 maja.

Działania mające na celu przeciwdziałanie epidemii koronawirusa na poziomie państwowym rozpoczęły się jeszcze w styczniu, prawdopodobnie ze względu na sytuację w Iranie. Grupa zadaniowa, która powstała z inicjatywy samego premiera Nikola Paszinjana rozpoczęła swoje prace już 30 stycznia. Jej zadaniem było zapobieganie rozprzestrzenianiu się koronawirusa w państwie. Powstał również specjalny urząd Komendantury przy rządzie^[14], którego zadaniem jest szczegółowe uregulowanie sytuacji w czasie koronawirusa (między innymi opracowanie i ogłoszenie nowych restrykcji). Realizacją prac zajmują się członkowie sztabu premiera Republiki Armenii (RA) oraz wicepremiera Tigrana Awinjana. Opublikowano listę państw, z których przybywający obcokrajowcy mają zakaz wjazdu do kraju (jest ich 41^[15]). Obywatele Armenii mogą wrócić bez ograniczeń, ale muszą poddać się obowiązkowej kwarantannie^[16]. Zostały zakazane wszelkie imprezy, pogrzeby czy wesela przekraczające 20 osób. Parlament uchwalił prawo, które pozwoliłby sięgnąć po konkretne środki sankcjonujące, w przypadku gdyby zostały naruszone nakazy i zakazy w stanie wyjątkowym^[17]. Wszyscy obywatele mogą wychodzić z domów jedynie w ważnych sprawach. Muszą posiadać przy sobie paszporty oraz pisemne uzasadnienie.

W ostatnim czasie rząd przedstawił serię pakietów wspierających gospodarkę, wartych 150 mld AMD (~300 mln $). Pierwszy będzie przeznaczony dla biznesu i wyniesie około 25 mld AMD (~50 mln $), (Azatutyun – Radio Wolna Europa /Ազատություն ռ/կ 2020)^[18]. Ministerstwo Finansów utworzyło dodatkowo specjalny fundusz w celu wsparcia osób, które są najbardziej zaangażowane w zwalczanie wirusa. Wynagrodzenie lekarzy chorób zakaźnych pracujących w punktach kontroli granicznych zostanie zwiększone o około 50%. Ponadto przy wsparciu Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych 4041 samotnych, starszych osób będzie miało zapewnioną potrzebną żywność przez okres 1 miesiąca. Wicepremier Awinjan zapewnił również, iż uzyskano już szybkie testy rapid z Chin, co pomoże na sprawniejszą kontrolę sytuacji. W ostatnim okresie rząd uchwalił również nowe pakiety socjalne, które mają pomóc obywatelom radzić sobie z trudnym okresem. Jednak jak zaznaczają politolodzy i analitycy z Armenii (między innymi Andreas Ghukasjan czy Lewon Szirinjan), państwo zbyt dużą wagę przykłada do banków komercyjnych i na pożyczki, co jest złą taktyką. W przyszłości mogą z tego względu powstawać nowe problemy.

Z powodu zamknięcia szkół i innych placówek edukacyjnych Ministerstwo Edukacji, Nauki, Kultury i Sportu zadecydowało o skorzystaniu z trybu nauczania zdalnego. Tutaj jednak pojawiają się problemy, ponieważ system edukacji pierwszy raz stanął przed takim wyzwaniem. Należy również w tym kontekście wspomnieć, iż wciąż zdarzają się przypadki, gdzie występuje problem z dostępem do Internetu, jak również do sprzętu mobilnego (smartfona czy laptopa). Między innymi z tego powodu pomyślano o nauczaniu zdalnym przy wykorzystaniu telewizji publicznej. Dopiero przyszłość pokaże, jak bardzo podjęte metody były skuteczne.

Inną szeroko w ostatnich tygodniach dyskutowaną kwestią była sprawa mediów. Z powodu stanu wyjątkowego komendantura „ograniczyła” działalność czwartej władzy, tłumacząc to tym, iż próbuje się w ten sposób walczyć z publikacją wiadomości służących rozpowszechnianiu dezinformacji i sianiu paniki. Prodemokratyczni działacze społeczni twierdzili, iż jest to działanie niezgodne z prawem, które stanowi zagrożenie dla demokracji. Należy jednocześnie podkreślić, iż po rewolucji aksamitnej z 2018 roku, członkowie starego reżimu wielokrotnie próbowali rozprzestrzeniać destabilizujące informacje. Możliwe, że władza obawiała się takich działań w tym trudnym czasie, zwłaszcza, iż przełożono planowane na 5 kwietnia referendum, które miało ostatecznie zakończyć bezprawne działania Sądu Konstytucyjnego^[19]. Ostatecznie jednak rząd wycofał się z opisanego wyżej planu, biorąc zapewne pod uwagę również negatywne oceny napływające z zewnątrz.

Innym głośnym pakietem projektów ustaw były uzupełnienia do ustaw dotyczących sytuacji nadzwyczajnych, zaproponowany przez rząd, a przyjęty przez parlament. Ustawa o gromadzeniu danych osobowych upoważnia odpowiednie organy do dostępu do informacji na temat tego, gdzie znajduje się dana osoba i z kim miała kontakt. Według rządzących jest to metoda, która pozwoli jak najszybciej zlokalizować chorych, którzy nie wiedzą o ewentualnym zakażeniu. Uzyskane dane ostatecznie zostaną zniszczone. Aby działania nie budziły wątpliwości, w opisanym procesie będą mogli uczestniczyć między innymi członkowie frakcji opozycyjnych. Opozycja od początku wyraziła sprzeciw dla projektu, wyjaśniając to tym, iż przez podjęte działania mogą zostać naruszone prawa i wolności człowieka. Rządzący zapewniają, iż sami nie chcieliby sięgać po takie środki, natomiast na nich spoczywa odpowiedzialność za państwo i zrobią wszystko, aby jak najlepiej zadbać o bezpieczeństwo obywateli^[20]. Jak wyjaśniają, jest to metoda zaczerpnięta z Korei Południowej, gdzie dzięki takim działaniom udało się zapobiec szybkiemu rozprzestrzenianiu się wirusa.

Azerbejdżan

Pierwszy przypadek zakażenia w tym kraju odnotowano 28 lutego. Według danych Trading Economics, 14 kwietnia liczba zarażonych wynosiła 1200, z czego 351 osób wyzdrowiało i 13 zmarło^[21]. W przemówieniu świątecznym z okazji Nouruz^[22] prezydent Ilham Alijew zapewnił, iż wszystko jest pod kontrolą. Jak poinformował, już 24 stycznia powołana została specjalna grupa zadaniowa przy radzie ministrów, która działa przez całą dobę. Tak jak w pozostałych państwach, w Azerbejdżanie również zamknięto placówki oświatowe, a także wprowadzono zakaz imprez masowych. Od 14 marca obowiązują specjalne zasady postępowania. W swoim przemówieniu świątecznym Alijew zapewnił również, iż dziesięć szpitali działa w trybie specjalnym, a oprócz tego nabyte zostały nowe, specjalne laboratoria (przemówienie Alijewa, AzerTac 2020^[23])^[24].

Oprócz tych działań, ograniczono komunikację z krajami, które znajdują się na zaawansowanym etapie epidemii. Jak podaje Azadliq, Państwowy Komitet ds. Diaspory w Azerbejdżanie, zaapelował do Azerów mieszkających za granicą, aby nie wracali z powodu ryzyka wzrostu zakażeń koronawirusem do kraju i nie powodowali dodatkowych obciążeń dla systemu opieki zdrowotnej (1in.am 2020^[25])^[26]. Zakazany jest również wjazd samochodów do Baku i Sumgait (wyjątek stanowią karetki i ratownicy). Sądy azerskie są zobowiązane do tymczasowego zawieszenia wszystkich spraw, nie licząc tych bardzo pilnych. Prezydent zapewnił, iż na zwalczanie choroby zostało przeznaczonych 10 mln manatów (~5,8 mln $), a prócz tego z Funduszu Prezydenta na nieprzewidziane wydatki może zostać przeznaczone 20 mln manatów (11,7 mln $).

Zdziwienie budzi fakt, iż władze bardzo mocno podkreślają nieodpowiedzialność ze strony opozycji. Zdaniem elit władzy- przeciwnicy rządzącej partii mają jeden cel: zniszczenie państwa. Niektórzy uważają, iż to sama władza sieje panikę, wypowiadając się w taki sposób.

Istotnym problemem, przed którym stoi Azerbejdżan, ale również inne państwa na świecie, jest gwałtowny spadek cen ropy naftowej. Jak podają niektóre media regionalne, budżet azerski przeznaczony na 2020 rok wynosi 14,2 mld $, z czego 7,9 mld $ zapewnia sektor naftowy. Przy opracowaniu tych liczb, brano pod uwagę to, iż 1 baryłka ropy będzie kosztować około 55$ (1in.am 2020)^[27]. W ostatnim czasie ceny uległy obniżce, wahając się między 16-30 $ Według ekonomisty Tarona Hovhannisjana budżet azerski może zanotować nawet do 5 mld $ strat. Jednak władza azerska w drugiej połowie marca (gdzie 1 baryłka kosztowała jeszcze około 30 $) zapewniła, iż jest to nieznaczny spadek, a rząd jest gotowy kontynuować zapowiedziany program (AzerTac – 2020), co jest raczej mało prawdopodobne.

Należy pamiętać, iż z każdą godziną zmieniają się dane dotyczące zakażeń, a analizując i oceniając stan sytuacji w poszczególnych państwach, warto wziąć pod uwagę to, że nie wszystkie podawane dane są zgodne z rzeczywistością. Przyczyną takich podejrzeń mogą być podjęte w połowie marca, budzące wątpliwości działania niektórych rządów, ale również twierdzenia i postawy opozycji. Spośród analizowanych wyżej państw, na początku przede wszystkim w Armenii rosła gwałtownie liczba zakażonych. Dopiero w ciągu ostatnich kilku dni znaczny wzrost zanotował również Azerbejdżan, dorównując sąsiadowi. Nawet ten jeden wątek może budzić poważne podejrzenia co do rzetelności podawanych informacji.

Ewentualne skutki gospodarcze

Największe wyzwanie będą stanowić bez wątpienia problemy gospodarcze. Każde państwo próbuje opracować własne pakiety pomocowe i wyznaczać konkretne sumy na walkę ze skutkami epidemii. Dla wsparcia partnerów wschodnich UE przeznaczyła między innymi 140 mln euro^[28]. Jak zaznaczają przedstawiciele UE, organizacji zależy na tym, aby pomóc państwom wschodnim, które mają szansę stać się w pełni demokratycznymi systemami, aby miały realną szansę na wyjście z kryzysu. Przy tym wszystkim pojawia się kwestia Rosji, która zdecydowanie nie zmniejszy swojego wpływu w regionie. Zdaje ona sobie sprawę, iż musi zapewnić balans w regionie i zachować swoją silną pozycję. To z Rosji transportowane są różne produkty spożywcze czy gaz ziemny dla Zakaukazia, który odgrywa istotną rolę nawet w ostatnich czasach^[29]. Rynki kaukaskie są niezmiernie ważne dla rosyjskiej gospodarki, nie mówiąc o sprawach militarnych i strategicznych. W ostatnim czasie Rosja wyposażyła Armenię w mobilne laboratoria z możliwością szybkiego testowania i co ważne mają one zostać zastosowane w siłach zbrojnych i w rosyjskiej bazie w Giumri. Może być to próba wtargnięcia do Górskiego Karabachu, co mogłoby potencjalnie zmienić bieg wydarzeń. Pojawiały się również wiadomości, iż Rosjanie zamierzają sprzedać stronie azerskiej nowy sprzęt wojskowy. Jak podaje 1in.am zdaniem Arama Amatuniego należy zwrócić uwagę na ten punkt, ponieważ Rosja może próbować wyciągnąć rękę w kierunku ormiańskich władz, a to jedynie dlatego, aby „podjąć się nowych zagrywek”^[30]. Nie odbiegając od tematu koronawirusa, chciałabym jednak zaznaczyć, iż przy analizie nawet tego tematu nie można nie mówić o kwestiach polityczno-militarnych. Innym poważnym kryzysem w regionie może być spadek cen ropy naftowej, o którym już wyżej zostało wspomniane. Z regionu Zakaukazia najbardziej straci przy tym Azerbejdżan, ponieważ to tam znajdują się największe zasoby ropy. Może powtórzyć się scenariusz z 2016 roku, kiedy Azerbejdżan między innymi z powodu słabnącej gospodarki i protestów społeczeństwa zdecydował się na eskalację konfliktu z Górskim Karabachem. Z drugiej strony można twierdzić, że bez ropy (paliwa) trudno jest rozpocząć nową wojnę, ale przy podobnych analizach należy również brać pod uwagę taki scenariusz, który z pewnością stanowiłby ogromny problem dla regionu.

Według Eurasianet konflikt między Armenią a Azerbejdżanem osłabł od początku wybuchu koronawirusa^[31]. Pozwolę sobie po części nie zgodzić z taką tezą, ponieważ jeśli mielibyśmy oceniać ogólnie sytuację, to podczas ostatniego roku już można było taką tendencję zauważyć (co jest związane między innymi z przyjętymi rozwiązaniami politycznymi). Natomiast jeżeli nawet uznamy marzec za początek rozprzestrzeniania się wirusa, to należy dodać, iż w tym okresie co najmniej 2 razy złamano zawieszenie broni. Każda strona twierdzi, że to przeciwnik zaczął, a żeby zachować bezstronność, chciałabym tylko dodać, że faktem jest jednak to, iż obie strony od początku marca oprócz rannych poniosły również straty osobowe. Oczywiście nie przeczę całkowicie, iż koronawirus nie mógł w jakiś sposób zahamować ewentualną eskalację. 19 marca międzynarodowy zespół OBWE (Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) monitorujący zawieszenie broni ogłosił, że zawiesi operacje na czas nieokreślony w wyniku wybuchu COVID-19. Jednak nie można patrzeć na sytuację tylko z jednej perspektywy, nie biorąc pod uwagę innych czynników.

Nowe realia

Kiedy zakończy się kryzys związany z koronawirusem, świat zdecydowanie stanie w obliczu nowych realiów, a strategie i interesy potężnych państw ulegną zdecydowanie zmianom. Małe państwa będa musiały odnaleźć się w nowej rzeczywistości, by zachować swoją pozycję. Państwa analizowanego regionu muszą również poważnie rozważyć dodatkowe zaopatrzenie się m.in. w produkty spożywcze. Według ormiańskiego politologa Lewona Szirinjana, Armenia musi poważnie zastanowić się nad tą kwestią, ponieważ w przypadku gdy sytuacja nie ulegnie zmianie, jesienią społeczeństwo może stanąć przed poważnymi problemami (zwłaszcza w przypadku powrotu do kraju ormiańskich emigrantów z państw, gdzie wirus powoduje największe straty). Warto na końcu podkreślić, iż społeczeństwa Kaukazu potrafią radzić sobie z wirusem, nie popadając w panikę. Spowodowane jest to między innymi tym, iż na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat narody tego regionu musiały mierzyć się z wieloma trudnościami. Dzięki tym doświadczeniom są lepiej przygotowane na zagrożenia.

Niniejszy materiał znajdą Państwo w Kwartalniku Boyma nr – 5/2020

Ani Minasyan Magister Politologii oraz Studiów Eurazjatyckich Uniwersytetu Warszawskiego. Aktualnie studentka studiów magisterskich na kierunku Zarządzanie. Główne obszary zainteresowań to kultura Azji, historia powszechna, ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, a także historia i polityka regionu Zakaukazia.