Energetyka, rolnictwo, infrastruktura. Kazachstan stawia na rozwój

Sytuacja polityczna i gospodarcza najsilniejszej ekonomicznie republiki Azji Centralnej skomplikowała się po ataku Rosji na Ukrainę. To uderzyło m.in. w ambitne plany prezydenta Kassyma-Żomarta Tokajewa wzmocnienia relacji handlowych z Unią Europejską, utrzymania dynamiki rozwoju ekonomicznego oraz stopniowego ograniczania uzależnienia polityczno-gospodarczego od północnego sąsiada, czyli Rosji. 

Pomimo nieprzewidzianych zewnętrznych trudności nie można jednak odmówić Astanie determinacji w realizacji dotychczasowych celów, zawartych w agendzie Nowy Kazachstan, jak również wyznaczania nowych. 

Wchodząc w 2025 rok Kazachstan stoi wobec nowych wyzwań, ale i nie rozwiązanych wciąż problemów wewnętrznych. Najważniejszym wyzwaniem dla władz wydaje się być utrzymanie społecznego zaufania do podejmowanych działań, jak również przekonanie Kazachów, że obrane kierunki polityki zagranicznej i gospodarczej zapewnią stabilny i systematyczny rozwój republiki oraz przełożą się na odczuwalne podniesienie poziomu życia obywateli.

Czysty Kazachstan

Kazachstan jest uznawany za lidera „zielonej transformacji” w regionie Azji Centralnej i przedstawiany również w Europie jako przykład dynamicznych zmian proekologicznych i skutecznej polityki w tym zakresie. 

Implementacja nowych, energooszczędnych technologii w przemyśle czy budowa farm wiatrowych i słonecznych jest siłą napędową kazachskiej „zielonej transformacji”. W zeszły roku uruchomiona została dodatkowo inicjatywa Czysty Kazachstan (Tara Kazakhstan). Głównym jej celem jest zaszczepienie w świadomości społecznej nowych standardów środowiskowych. Chodzi tu głównie o zmianę praktyk społecznych i uświadomienie Kazachom nierozerwalnych związków między jakością ich życia a stanem środowiska naturalnego. W inicjatywę zaangażowało się ok. 3.8 mln mieszkańców, którzy w zeszłym roku zebrali 1,5 mln „niczyich” odpadów oraz posadzili 3,2 mln drzew i krzewów. Inicjatywa na rzecz czystych miast jest koordynowana z szefami władz regionów (akimami). W wywiadzie prasowym dla gazety Ana Tili, który ukazał się na oficjalnej stronie Akordy (Pałacu Prezydenckiego) na temat Tara Kazakhstan prezydent Tokajew podkreślał, że kluczowym celem tej inicjatywy jest jej przekształcenie w ogólnonarodową ideologię.

Powodzie i susze – jak przeciwdziałać ich skutkom?

Miejmy jednak świadomość, że państwo to stawia czoła potężnym wyzwaniom związanym z okresowymi powtarzającymi się suszami oraz gwałtownymi ulewami, skutkującymi niszczącymi powodziami. 

Wiosną 2024 powódź nawiedziła północno-zachodnią część kraju. Ewakuowano 119 tys. mieszkańców, a pod wodą znalazło się ponad 12 tys. budynków mieszkalnych. Straty w żywym inwentarzu oszacowano na co najmniej 12 tys. sztuk. Trzeba przypomnieć, że w 2021 Kazachstan doświadczył katastrofalnej suszy, która doprowadziła do spadku plonów zbóż i masowego wybijania inwentarza. Straty w rolnictwie oszacowano wówczas na co najmniej 200 mld tenge (1,6 mld zł). Społeczeństwo sfrustrowane stratami i gwałtownym wzrostem cen żywności obwiniało rząd o opieszałość w przeciwdziałaniu skutkom suszy. 

Tego typu zjawiska będą się nasilać. Rząd stanął przed poważnym wyzwaniem łagodzenia ich skutków. W tym celu opracowano procedurę, która włącza do akcji ratowniczej i koordynuje działania ministerstw – Sytuacji Nadzwyczajnych, Spraw Wewnętrznych i Obrony, a także Gwardii Narodowej. Przyjęty przez parlament projekt nowego Kodeksu Wodnego zakłada budowę 40 nowych rezerwuarów i rozbudowę już istniejących 37 oraz modernizację ponad 14 tys. km kanałów irygacyjnych. Kazachstan chce też kształcić specjalistów w zakresie zarządzania zasobami wodnymi i w tym celu uruchomił Narodowy Uniwersytet Kazachstanu dla Zarządzania Zasobami Wodnymi i Irygacjami.

Jeszcze trudniejsze jest przeciwdziałanie suszom, bowiem dostępność wody pitnej w całej Azji Centralnej jest z roku na rok coraz mniejsza. Negatywne efekty zmian klimatycznych, przejawiających się m.in. w nieregularnościach i gwałtownościach opadów, są pogłębiane realizacją projektów wodnych (spiętrzania rzek) przez Chiny i Kirgistan. Bazując na bolesnych doświadczeniach z 2021 r. Astana podjęła działania na rzecz usprawnienia systemu transferu zbóż i paszy między regionami z ich nadwyżkami a tymi dotkniętymi suszą, a także finansowo wspiera zmiany w strukturze rolnictwa w kierunku upraw wymagających mniejszych ilości wody.

Szanse na rozwój rolnictwa

Dla Kazachstanu, którego ok. 45 proc. obywateli mieszka na terenach wiejskich, a 30 proc. osiąga dochód wyłącznie z rolnictwa, bardzo ważna jest polityka rolna rządu. Pomimo problemów będących następstwem zmian klimatycznych, głównie lokalnych susz i powodzi, w zeszłym roku kazachskie rolnictwo zanotowało największe zbiory ziarna od 10 lat – 26,7 mln ton. Od lat republika jest jednym z największym eksporterów zbóż na świecie, a jej rola wzrosła po napaści Rosji na Ukrainę, nazywaną „spichlerzem Europy”. Warto dodać, że od dostaw kazachskiego zboża uzależnione są wszystkie pozostałe republiki regionu. Import z Kazachstanu zaspokaja 40 proc. kirgiskiego, 90 proc. tadżyckiego, 80 proc. turkmeńskiego i  30 proc. uzbeckiego popytu. 

Obecnie Kazachstan stoi przed szansą wypełnienia luki w zaopatrywaniu w pszenicę Europy, co wzmocniłoby zarówno kazachskie rolnictwo, jak i relacje z UE. W 2024 Kazachstan rozpoczął też eksport do Iranu i Afryki Północnej oraz zwiększył sprzedaż zbóż na rynku chińskim. Szacowany roczny potencjał eksportowy republiki w tym zakresie wynosi na 12 mln ton, co daje jej 7. miejsce na świecie.

W listopadzie 2024 prezydent Tokajew przedstawił priorytety w rolnictwie na 2025 r.: ułatwienia w finansowaniu, industrializacja, rozwój nauki, implementacja zaawansowanych technologii produkcyjnych, modernizacja parku maszynowego i rozwijanie eksportu.  

Pierwszoplanowym wyzwaniem dla władz jest dalsze ograniczanie permanentnego niedofinansowania produkcji rolnej. Proces „zasypywania” dziury finansowej w oparciu o finansowane z budżetu centralnego preferencyjne pożyczki już w zeszłym roku zaowocował rekordową kwotą finansowania na sumę 580 mld tenge (ok. 4,5 mld zł). To oznacza ponad trzykrotny wzrost w porównaniu do 2023 r. Kontynuacja programu pozwala na optymistyczną prognozę wzrost tej wartości do 1.5 biliona tenge (ok. 12 mld zł) w 2025 r. Nowa transza preferencyjnego finansowania produkcji rolnej dostępna jest od grudnia, aby rolnicy mieli czas na zakup niezbędnych produktów i usług przed zaczynającymi się wiosną pracami rolnymi. 

Równie ważnym obszarem dla wzmocnienia efektywności i stabilności rolnictwa jest równoległe rozwijanie przetwórstwa rolnego. Celem jest zwiększenie produkcji przetworzonej żywności o 70 proc. do końca 2027 r. Plan obejmuje m.in. budowę 116 nowoczesnych mleczarni o zdolnościach przetwórczych 600 tys. ton mleka rocznie, 29 farm drobiu z możliwościami produkcji na poziomie 220 tys. ton mięsa rocznie, 11 farm drobiu dostarczających 850 mln jajek rocznie, 6 tuczarni o pojemności 100 tys. sztuk bydła i kompleks dla 50 tys. sztuk małego inwentarza żywego. 

W latach 2025-2028 ma zostać zrealizowany plan rozwoju selekcji i produkcji nasion, którego celem jest zwiększenie udziału nasion krajowych do 80 proc., w tym 15 proc. udziału leczniczej marihuany. 

Planowane jest też utworzenie rządowego Instytutu Rozrodu Koni, ukierunkowanego na genetyczną selekcję i rozmnażanie czystych gatunkowo ras. Aktualnie tylko niecały 1-proc. kazachskich koni z 4,2 mln sztuk jest czystych rasowo. Ta ostatnia z prezydenckich inicjatyw wpisuje się w tradycyjne, głęboko zakorzenione i od wieków kultywowane uwielbienie Kazachów dla koni.

Istotnym kierunkiem planowanych działań ma być też zwiększenie zużycia nawozów naturalnych w miejsce sztucznych. W celu zwiększenia ich niewystarczającej produkcji ma być zrealizowany szacowany na ponad 2 bln tenge (ok. 15.5  mld zł) projekt budowy zakładu zdolnego do wytwarzania 7 mln ton nawozów naturalnych rocznie. Taka ilość zaspokoiłaby nie tylko aktualny popyt kazachskiego rolnictwa, ale pozwoliłaby też na uruchomienie eksportu. Ten kierunek działań w rolnictwie jest szczególnie ważny, w świetle potrzeby dbałości o środowisko naturalne i zdrowe odżywianie.

Ważnym celem dla podniesienia wydajności kazachskiego rolnictwa i jego konkurencyjności na rynkach zagranicznych są inwestycje w cyfryzację procesów produkcyjnych i ograniczenie „szarej strefy”, zwłaszcza nielegalnego eksportu i importu dóbr rolnych oraz modernizacja parku maszynowego. 

W tym ostatnim obszarze prezydent Tokajew w swoim wystąpieniu na pierwszym Forum Pracowników Rolnych w listopadzie 2024 r. wskazał na niezbędny poziom odnawialności maszyn i urządzeń rolnych na poziomie 8-10 proc. rocznie. Zapowiedział też wsparcie rządowe dla rozwijania małych lokalnych montowni, przy jednoczesnym ograniczaniu importowanych komponentów. Dodatkowo, na potrzeby wzmocnienia potencjału eksportowego kazachskiego rolnictwa ma zostać wdrożony kompleksowy plan rozbudowy i modernizacji obiektów magazynowych, zwiększając ich pojemność o 700 tys. ton. Warto wspomnieć, że w listopadzie 2024 r. otwarty został nowy terminal zbożowy w porcie Kuryk, który jest ważnym ośrodkiem logistycznym Korytarza Północ-Południe oraz Korytarza Transkaspijskiego (TITR).

Rozwój infrastruktury

Republika odgrywa coraz ważniejszą rolę centrum w procesie lądowej wymiany towarowej między Chinami a Unią Europejską. Ogromne inwestycje w rozwój infrastruktury drogowej i kolejowej, a także portów lotniczych i morskich są cały czas kontynuowane. Przykładowo do końca 2024 r. zmodernizowano i wybudowano łącznie ponad 7 tys. km autostrad, położono ponad 2.5 tys. km nowych torów kolejowych, oddano do użytku nowoczesne terminale lotnicze w Ałmatach, Kazylordzie i Szymkencie, a 22 inne unowocześniono, a także zmodernizowano i rozbudowano porty cargo w Aktau i Kuryk. 

Konsekwentnie jest kontynuowany rozwój liczącej już 15 tys. km sieci kolejowej oraz autostrad dla zwiększenia przepustowości przepływu towarów na osi wschód-zachód i północ-południe. Kolejne inwestycje są też planowane w rozbudowę kluczowych dla Korytarza Środkowego (Transcaspian International Transport Route – TITR) wspomnianych portów Aktau i Kuryk oraz lokalnych lotnisk dla zwiększenia liczby obsługiwanych pasażerów i podniesienia standardów bezpieczeństwa.

Kluczowe znaczenie dla rozwoju infrastruktury transportowej ma przyjęty Narodowy Plan Infrastrukturalny, zawierający ponad 200 projektów z tego obszaru, których ukończenie jest zaplanowane do końca 2029 r. Łączna wartość inwestycji szacowana jest na 40 bln tenge (ok. 310 mld zł). Można spodziewać się, że te założenia nie pozostaną tylko na papierze. Kazachstan może się już pochwalić ukończeniem drugiej linii kolejowej z Dostyk do Moiynty o długości 836 km, która pięciokrotnie zwiększyła przepustowość transportu towarowego oraz znacznie skróciła czas dostaw z i do Chin. Warto dodać, że ten odcinek został w całości zrealizowany przez kazachskie firmy projektowe, inżynieryjne i budowlane. Ukończono też kolejową obwodnicę Ałmatów, która znacznie skróciła czas transportu towarów, a obecnie trwają prace nad rozwinięciem linii pasażerskiej.

Kolejnym celem jest wzmocnienie dynamiki inwestycji w rejonie pól naftowych Tengiz, nie tylko w zakresie nowych odwiertów i zwiększenia wydobycia ropy i gazu, ale głównie dla rozwoju przemysłu chemicznego w oparciu o innowacyjne technologie. Rozwijana jest też sieć rurociągów gazowych Tałdykorgan-Uszarał (ok. 300 km) i Żangaozen-Aktau. Te inwestycje, podobnie jak automatyzacja stacji dystrybucji gazu w Atyrau, wskazują na proeksportowe działania Astany z ukierunkowaniem na dostawy do Europy.

Wyzwania w polityce gospodarczej

Obecny 4-proc. wzrost gospodarczy prezydent Tokajew uznaje za niewystarczający dla zapewnienia republice prognozowanego poziomu rozwoju do 2030 r. Pamiętajmy, że Kazachstan jest jednym z państw o bardzo silnym wzroście demograficznym, co samo w sobie jest pozytywnym trendem. Jednak oznacza to również, że państwo musi pobudzać wzrost gospodarczy, by pracę znalazły liczne młode pokolenia Kazachów.

Pomimo utrzymującego się relatywnie wysokiego wskaźnika rozwoju, gospodarka kazachska boryka się z pewnymi problemami. Jednym z nich jest utrzymująca się deprecjacja tenge do dolara, która przekroczyła psychologiczną barierę 500 tenge za 1 USD. Choć sztuczne usztywnienie kursu mogłoby zahamować ten proces, to ani rząd ani prezydent nie są zwolennikami takiego rozwiązania. Prezydent nie ukrywał, że pod względem skuteczności gospodarczej, dotychczasowe działania szefów organizacji ekonomicznych postrzega jako co najwyżej „średnie”.

Problemem ekonomicznym i społecznym jest wciąż utrzymująca się relatywnie wysoka inflacja. Wg danych Narodowego Biura Statystyki w 2024 wyniosła ona 8,6 proc., co oznacza spadek o 1,2%. w stosunku do 2023 r. Na pewno pozytywnym zjawiskiem jest zmniejszenie dynamiki wzrostu cen produktów żywnościowych o 0.8%. do 8,3 proc. rdr i nieżywnościowych o 3% do 5.5% rdr. Wciąż jednak zwiększa się tempo wzrostu cen usług (o 0,9% do 13,3%. rdr.) Szczególnie dotkliwe dla społeczeństwa są rosnące opłaty za wodę (wzrost o 43,3 %.), koszty utylizacji śmieci (o 10,3%.), centralnego ogrzewania (o 22,3%.), a także elektryczności (o 18,4%.) i opłat za ciepłą wodę (o 19,2%.). Nieco mniejszą dynamikę wzrostu cen zanotowano w sferze usług zdrowotnych (o 11,1%) i kosztów wynajmu mieszkań (o 12,3%.).

Pobudzić wzrost mają polityki pro-biznesowe. Kazachstan stara się ułatwiać warunki prowadzenia biznesu. Szereg rozwiązań w tym zakresie przyjęto w kwietniu 2024 r. Zreformowano system kontroli państwowej z ukierunkowaniem na przeciwdziałanie nieprawidłowościom. Jednocześnie zdecydowano o uchylenia automatycznego stosowania aresztu w przypadku niektórych przestępstw gospodarczych. Kontynuowane jest wsparcie dla sektora małych i średnich firm (MSP) w postaci subsydiów, pożyczek na preferencyjnych warunkach i udzielania gwarancji kredytowych. Prezydent Tokajew i rząd mają świadomość znaczenia silnego sektora MSP dla zapewnienia stabilnego rozwoju gospodarczego, a także jego kluczowego wpływu na wzrost jakości życia społecznego. 

Dzięki wspieraniu MSP na koniec 2024 zatrudnienie w tym sektorze sięgnęło prawie 50-proc. ogółu pracowników. W odniesieniu do dużych firm, oprócz kreowania przyjaznego klimatu inwestycyjnego, podejmowane są działania na rzecz wzmacniania odpowiedzialności społecznej w tym sektorze, a także budowania długookresowych więzi partnerskich z lokalnymi władzami. 

Warto podkreślić, że już dotychczasowe wysiłki na rzecz stworzenia państwa przyjaznego dla inwestorów zaowocowały bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi na poziomie ok. 83 bln tenge (ok. 650 mld zł), co oznacza wzrost o 88-proc. w stosunku do roku 2023 r. Tym bardziej więc Astana ma motywację, by kontynuować szeroko zakrojony program wspierania firm, włączając w to organizowanie spotkań biznesowych, uważne wsłuchiwania się w opinie i uwagi biznesu oraz szybkie reagowanie na pojawiające się problemy i przeszkody utrudniające procesy prowadzenia działalności gospodarczej i inwestowania.

Jednym z wciąż dostrzegalnych problemów na styku biznesu i polityki jest korupcja. Pomimo działań podjętych w ramach programu Nowy Kazachstan, republika wciąż boryka się z relatywnie wysoką skalą tego zjawiska. Według raportu Transparency International na koniec 2023 r. Kazachstan zajmował 93. miejsce na 180 uwzględnionych państw świata, uzyskując wynik 39 pkt na 100 możliwych. Choć wciąż jest to wartość dość niska, to trzeba zauważyć, że systematycznie rośnie – w ostatnich 10 latach w sumie o 13 pkt. Efekty antykorupcyjnych działań władz są wyraźne, bowiem w 2013 r. republika zajmowała 140 miejsce. Prezydent Tokajew w swoich wystąpieniach często podkreśla potrzebę nieustannego kontynuowania procesu walki z korupcją i większe znaczenie działań prewencyjnych niż stosowania wysokich kar. 

Polityka zagraniczna: w kierunku mocarstwa regionalnego 

Najważniejszym wyzwaniem dla kazachskiej polityki zagranicznej jest utrzymanie wielostronnych zbalansowanych relacji z państwami mającymi największe wpływy w regionie – Rosją, USA, Chinami i Unią Europejską. W wywiadzie udzielonym 3 stycznia dla Ana Tili, prezydent Tokajew nie wymienił jednak Unii Europejskiej, a za kluczowe dla wzmocnienia strategicznego znaczenia republiki wskazał Stany Zjednoczone. 

Można to tłumaczyć ograniczeniami wspólnej polityki zagranicznej i gospodarczej Brukseli w porównaniu do zakresu swobody decyzyjnej państwa członkowskich. Strategicznym celem Kazachstanu jest wzmocnienie roli jako mocarstwa regionalnego (middle power) i co za tym idzie większej odpowiedzialności za pozycjonowanie regionu na arenie międzynarodowej i wobec wyzwań globalnych. Prezydent niejednokrotnie też zwracał uwagę na postępującą słabość i rozkład globalnego systemu bezpieczeństwa ( w ramach ONZ) oraz przejmowanie jego roli przez regionalne organizacje i globalne mocarstwa. Taka sytuacja prowadzi do wzrost napięć międzynarodowych i tu K.-Ż. Tokajew dostrzega ważną rolę liderów regionalnych, które współdziałając przyczyniłyby się do przywrócenia równowagi międzynarodowej i wymusiły na globalnych przywódcach wzięcie odpowiedzialności za zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa na świecie.

Rosja

Niepokój wśród zachodnich polityków budzą relacje Kazachstanu z Rosją. Tuż po ponownie wygranych przedterminowych wyborach prezydenckich w październiku 2022 r., Kassym-Żomart Tokajew spotkał się w Moskwie z prezydentem Putinem. Ten krok spowodował falę krytyki wobec kierunku polityki Astany. Te elektryzujące świat zachodni doniesienia i spekulacje o przyszłej postawie Kazachstanu wobec objętej sankcjami Rosji usunęły w cień fakt, że z Moskwy kazachski prezydent udał się do Paryża, gdzie spotkał się z prezydentem Macronem. Ta zagraniczna podróż jest potwierdzeniem dążenia K.-Ż. Tokajewa do kontynuowania multiwektorowej polityki zagranicznej, w której Rosja przestaje być dominującym partnerem republiki, tracąc swoją bez mała monopolistyczną pozycję polityczno-gospodarczą na rzecz wzmocnienia wpływów państw UE, Chin i Turcji.

Bardziej niepokojącym zjawiskiem zdawały się być wciąż aktywne kontakty byłego prezydenta Nursułtana Nazarbajewa z Kremlem. Po rozruchach w styczniu 2022 r., N. Nazarbajew został pozbawiony dożywotniego stanowiska szefa Rady Bezpieczeństwa Kazachstanu (RBK), a w referendum w czerwcu 2022 r. społeczeństwo zdecydowało o pozbawieniu go tytułu Ełbasy (Przywódcy Narodu). Wydawało się, że jest to koniec „ery Nazarbajewa”, a on sam odejdzie na polityczną emeryturę. 

Jednak nie ma on takiego zamiaru. Medialny szum wywołało niespodziewane spotkanie 82-letniego N. Nazarbajewa z W. Putinem w grudniu 2023 r. w Moskwie. Co prawda strona rosyjska oficjalnie obstawała przy określaniu spotkania jako „prywatne”, jednak w politycznych kręgach Kazachstanu wzmocniło to narrację o „dualizmie władzy”. W tej sytuacji Mażylis (parlament) i Ak-Orda (pałac prezydencki) zajęły jednoznaczne stanowisko, że tego typu spekulacje są nieuprawnione i władza spoczywa wyłącznie w rękach wybranych przez naród przedstawicieli, czyli prezydenta i rządu. Zakulisowy udział byłego prezydenta w sprawowaniu władzy w republice faktycznie wydaje się mało prawdopodobny, a spotkanie na Kremlu nie było pierwszym tego typu od czasu ustąpienia z N. Nazarbajewa z funkcji prezydenta.

Utrzymywanie dobrosąsiedzkich relacji z Rosją jest dla Kazachstanu polityczno-gospodarczą koniecznością i nie zmieni tego żadna krytyka ze strony Zachodu. Nie jest więc zaskoczeniem wizyta przywódcy Rosji w Kazachstanie w listopadzie 2023 r. 

Należy jednak podkreślić, że od napaści na Ukrainę charakter kazachsko-rosyjskich relacji uległ zmianie. Obecnie w wielu aspektach współpracy i potencjalnej współpracy to Moskwa występuje coraz częściej w roli petenta, starając się zachować wpływy w republice. Tym bardziej, że Chiny i UE wyraźnie wzmacniają swoją rolę partnerów gospodarczych Kazachstanu. 

Ponadto wciąż nie zakończony został proces transformacji energetycznej republiki, w którym istotną rolę ma odgrywać nowa elektrownia atomowa. O pozyskanie tego kontraktu stara się m.in. rosyjski Rosatom, ale Astana nie wykazuje entuzjazmu wobec przekazanie tego projektu w ręce Moskwy i to niezależnie od oferowania warunków realizacji lepszych niż konkurencja. Salomonowym wyjściem, aby nie popadać w konflikt z Rosją, wydaje się być propozycja prezydenta Tokajewa realizacji inwestycji przez konsorcjum zagranicznych firm, dysponujących najnowszymi technologiami i mającymi doświadczenie w budowie elektrowni atomowych. Nadal jednak nie wiadomo, jak miałaby wyglądać taka współpraca wiodących firm z różnych państw, które konkurują ze sobą na innych rynkach.

K.-Ż. Tokajew nie zamierza rezygnować z kontynuowania zbalansowanej wielowektorowej polityki zagranicznej i nie ukrywał tego podczas nieformalnej 4-godzinnej rozmowy z W. Putinem. Podkreślił potrzebę wzajemnego zrozumienia obecnej sytuacji obu państw i zapewnił, że nie jest jego celem wygaszanie dwustronnej współpracy z Rosją. Otwartą kwestią pozostaje, jak faktycznie zareaguje na tę deklarację przywódca Rosji, który niejednokrotnie udowadniał brak lojalności i liczenia się z innymi, nawet zaprzyjaźnionymi państwami. Stąd w kręgach polityki zachodniej panuje przekonanie, że jedyną skuteczną metodą prowadzenia rozmów z Rosją i egzekwowania ustaleń jest „dyplomacja siły”. 

Chiny

Kazachstan nie pozostaje jednak osamotniony wobec Rosji. Silnego wsparcia udzielają republice Chiny, w tym gwarancji nienaruszalności granic i prawa do samostanowienia. 

Pekin odgrywa coraz istotniejszą rolę w polityce gospodarczej i zagranicznej Astany, a na spotkaniach Xi Jinpinga z K.-Ż. Tokajewem omawiane są nie tylko zagadnienia dotyczące Kazachstanu czy szerzej Azji Centralnej, ale również mające większy zasięg geograficzny. W przeciwieństwie do relacji z Rosją, stosunki Kazachstanu z Chinami są pozbawione elementów niepewności, zagrożenia czy rozbieżności interesów. Póki co żadne działania Chin nie były szczególnie szkodliwe dla republiki, a współpraca obu państw układa się harmonijnie. Chiny pozostają też największym inwestorem zagranicznym w Kazachstanie. 

Cieniem na tej relacji kładą się jednak monstrualne projekty wodne Państw Środka, które stanowią zagrożenie hydrologiczne dla Kazachów. Chodzi tu m.in. o spiętrzanie rzeki Ili, głównego dopływu Jeziora Bałchasz, największego zbiornika słodkiej wody w republice.

W trudnej do długookresowego planowania sytuacji w Europie i Azji, znaczenie Kazachstanu dla Chin rośnie i prezydent Tokajew ma tego świadomość. W maju 2024 r. podczas wizyty Xi Jinpinga w Astanie, chiński przywódca po raz kolejny podkreślił wsparcie Pekinu dla niezależności, suwerenności i terytorialnej integralności Kazachstanu. Republika stała się dla Państwa Środka istotnym strategicznym partnerem w wymianie międzynarodowej z Europą i jako zaplecze do pozyskiwania surowców energetycznych, żywności czy uranu. 

Z kolei chińskie inwestycje w znaczący sposób przyczyniają się do rozwoju gospodarczego republiki oraz wzrostu jakości i technologicznego zaawansowania produkcji, co wzmacnia pozycję Kazachstanu w walce o zagraniczne rynki zbytu. Warto też wspomnieć, że od 2024 r. obywatele obu państw mogą korzystać z ruchu bezwizowego. Dodatkowo rok 2024 r. był w Chinach ogłoszony Rokiem Turystyki Kazachskiej, a rok obecny zaczął się w Kazachstanie pod hasłem Roku Turystyki Chińskiej. 

Stany Zjednoczone

Z drugim mocarstwem globalnym, Stanami Zjednoczonymi, relacje Kazachstanu są poprawne, choć znacznie słabsze niż w przypadku powyższych państw. Wobec nieprzewidywalności kierunków polityki zagranicznej USA w związku z przejęciem władzy przez administrację Donalda Trumpa, w grudniu prezydent Tokajew odbył z nim rozmowę telefoniczną. Choć Waszyngton postrzega Kazachstan jako bliskiego sojusznika Rosji i Chin – a więc głównych przeciwników politycznych i gospodarczych w Azji i na świecie – to ówczesny prezydent-elekt zapewnił, że nie zamierza podejmować jakichkolwiek kroków wymierzonych w Astanę. 

Wedle deklaracji celem Waszyngtonu jest budowanie partnerstwa strategicznego z republiką. Taki kierunek polityki amerykańskiej w Azji Centralnej wydaje się być naturalny i pożądany z punktu widzenia interesów Waszyngtonu, bowiem aktualnie USA nie mają przyczółka w regionie do dalszej politycznej i gospodarczej ekspansji celem przeciwdziałania rosnącym wpływom Chin w Azji. 

Naturalnymi partnerami w realizacji takich planów jest więc Kazachstan lub Uzbekistan, czyli najbardziej rozwinięte gospodarczo państwa regionu. Prognozując przyszłość trzeba jednak wziąć pod uwagę nieobliczalne zmiany postaw D. Trumpa i dość ekscentryczne metody realizacji celów, czego potwierdzeniem są jednoznaczne groźby wobec Danii, jeśli nie przyjmie amerykańskiej propozycji zakupu Grenlandii. Bez wątpienia jednym z kluczowych obszarów, które będą rzutować na kształt relacji kazachsko-amerykańskich będzie postawa Waszyngtonu wobec Rosji i wojny w Ukrainie.                                

Inne fora współpracy

Istotnym elementem polityki zagranicznej Kazachstanu jest uczestnictwo w Organizacji Państw Turkijskich (OPT), której Astana przewodniczyła w 2024 r. OPT powstała w 2009 r., między innymi z inicjatywy ówczesnego prezydenta Nursułtana Nazarbajewa. Członkami są państwa powiązane ze sobą historycznie, językowo i kulturowo – oprócz Kazachstanu należą do niej Azerbejdżan, Kirgistan, Turcja i Uzbekistan, a status stowarzyszonych mają Turkmenistan i Węgry. 

Kazachskie przewodnictwo przebiegało pod hasłem Era Turkijska – TURKTIME (skrót od pierwszych liter angielskich słów Traditions, Unification, Reforms, Knowledge, Trust, Investments, Mediation, Energy). Priorytetami OPT są więc wzmacnianie tradycyjnych wartości, rozwijanie relacji dobrosąsiedzkich, harmonizacja prawa i unifikacja standardów w różnych obszarach życia gospodarczego, współpraca naukowa, prace nad wypracowaniem wspólnego alfabetu opartego na łacińskim, rozwijanie współpracy gospodarczej i multilateralnych inwestycji oraz kooperacja w dziedzinie energetyki i projektów humanitarnych. 

Systematyczny wzrost znaczenia OPT dla państw członkowskich potwierdzają rosnące obroty handlowe, które w 2024 r. przekroczyły 54 mld dolarów. Kluczowe znaczenie ma też współpraca w zakresie rozwoju nowych sieci transportowych i logistycznych, zwłaszcza Transkaspijskiego Międzynarodowego Korytarza Transportowego (TITR), którego rola systematycznie rośnie jako alternatywy dla biegnącego przez Rosję tzw. korytarza północnego. 

Bardzo ważną rolę odgrywa w organizacji najsilniejsza gospodarczo Turcja, która intensyfikuje działania na rzecz wzmocnienia swoich wpływów w Azji Centralnej. Ambicja Ankary wzmocnienia swojej roli w Eurazji budzi obawy pozostałych stolic przed nadmiernym wykorzystaniem OPT do realizacji swoich partykularnych interesów. Obserwowalne usztywnienie tureckiego stanowiska wobec działań Rosji i Chin, planów USA powrotu do Azji i ekspansji Pekinu może być zwiastunem przyszłej próby podporządkowania przez Ankarę kierunków działalności organizacji. To z kolei wiąże się z zagrożeniem uczynienia Azji Centralnej obszarem konfliktów polityczno-gospodarczych, których koszty będą ponosić regionalne republiki.

Z punktu widzenia interesów politycznych i ekonomicznych Astany, zacieśnianie relacji z Turcją w oparciu o fundament jakim jest OPT stanowi jeden z priorytetów polityki zagranicznej. Ten kierunek działań wpisuje się bowiem w multiwektorową politykę zagraniczną prezydenta Tokajewa. Zarazem jednak Kazachstan zmuszony jest do zachowania ostrożności i dystansu wobec działań Ankary na forum organizacji, aby przeciwdziałać potencjalnym zapędom prezydenta Erdogana uczynienia OPT elementem planu restauracji imperialnego panturkizmu. 

Rola Kazachstanu w globalnym układzie sił

Fundamentem ogłoszonej przez prezydenta Tokajewa zbalansowanej polityki zagranicznej jest ograniczanie wpływów wszystkich mocarstw na obszarze Kazachstanu i Azji Centralnej, aby żadne z nich nie uzyskało nadmiernej przewagi nad pozostałymi. Zdaniem prezydenta tylko taki układ sił, w którym powstają lokalne regionalne mocarstwa (middle power) może zapewnić długookresową stabilność regionalną wobec zmieniającego się obecnie układu sił, w którym coraz bardziej realna jest konfrontacja globalnych potęg. 

W obszarze Azji Centralnej taką rolę mógłby pełnić Kazachstan, mający najbardziej rozwiniętą i zaawansowaną technologicznie gospodarkę oraz bogate doświadczenie w budowaniu pozytywnych relacji z wieloma państwami świata. Oczywiście prezydent Tokajew oficjalnie nie potwierdza takich aspiracji Astany, unikając kreowania potencjalnych napięć w relacjach z pozostałymi państwami, zwłaszcza coraz silniejszym gospodarczo i znacznie ludniejszym Uzbekistanem. Niemniej, scenariusz w którym obok potęg globalnych funkcjonują silne państwa pełniące rolę regionalnych liderów wydaje się być naturalną konsekwencją ewolucji politycznej. 

Tym bardziej, że coraz więcej państw w różnych regionach świata jest zdolnych do pełnienia takiej roli, a ich współpraca przyczyniłaby się do ograniczenia realizacji partykularnych interesów mocarstw, szkodliwych dla stabilnego rozwoju gospodarczego i społecznego regionów.

Polityka społeczna: słuchać i działać

Znaczące zmiany są obserwowalne również w sferze społecznej, która dla prezydenta K.-Ż. Tokajewa jest fundamentalnym obszarem reform, planów i celów politycznych. Systematycznie rosną budżety gospodarstw domowych – w 2024 r. wyniósł prawie 400 tys. tenge (ok. 3.1 tys. zł) na osobę miesięcznie, co oznacza wzrost o ponad 12-proc. rok do roku i realny wzrost o prawie 3-proc. 

Ponadto wyremontowano i oddano do użytku 19 mln m kw. powierzchni mieszkalnych, rozpoczęto wypłaty w ramach programu Narodowego Funduszu na Rzecz Dzieci, otwarto setki nowych szkół i przedszkoli oraz obiektów sportowych. Inwestycje w sferę naukową zaowocowały m.in. otwarciem 10 nowych oddziałów zagranicznych uniwersytetów, w tym z obszaru UE, zwiększając ich łączną liczbę do 25. 

Zmiany w sferze społecznej objęły też przyjęcie nowych ustaw, w tym wzmacniających prawa kobiet i bezpieczeństwo dzieci oraz zaostrzających kary za przemoc domową do dożywotniego więzienia włącznie.

Innym wartym odnotowania osiągnięciem legislacyjnym jest stworzenie prawnych fundamentów  funkcjonowania systemu dobrowolnego oszczędzania Keleszek, z którego w przyszłości rodzice będą mogli sfinansować kosztowne potrzeby swoich dzieci takie, jak np. zapewnienie prywatnej edukacji. Program jest współfinansowany przez państwo, a minimalna kwota miesięcznych wpłat rodziców to 3450 tenge (ok. 27 zł). Stopa oprocentowania została aktualnie ustalona na 5-7-proc. w skali roku, zależnie od poziomu inflacji. 

Wśród innych nowo wprowadzonych rozwiązań prawnych warto wymienić wzmocnienie ochrony i gwarancji socjalnych pracowników medycznych czy przeciwdziałanie społecznemu zadłużeniu poprzez wprowadzenie zakazu udzielania pożyczek osobom prywatnym, których zaległości w spłatach przekraczają 90 dni. Dodatkowo każdy obywatel może aktywować blokadę dostępu do pożyczek, co stanowi zabezpieczenie przed wyłudzeniami i uzyskiwaniem pożyczek pod „skradzione tożsamości”. 

Obecne władze przystąpiły też do walki z coraz niebezpieczniejszym zjawiskiem zadłużania w wyniku uzależnienia od hazardu. W pierwszej kolejności wprowadzono ścisłe ograniczenia w zakresie reklamowania wszelkich form hazardu, w tym zakładów sportowych. Zaostrzono też kary za udostępnianie gier hazardowych nieletnim oraz wprowadzono zakaz uczestnictwa w nich osobom zadłużonym, które znalazły się na liście Zunifikowanego Rejestru Długów.

W zeszłym roku został przyjęty budżet na lata 2025-2027, w którym dominuje prospołeczna orientacja wydatków – rozwój służby zdrowia, szkolnictwa i mieszkalnictwa. Głównymi celami są rozwój infrastruktury medycznej na obszarach wiejskich w ramach projektu Modernizacja Służby Zdrowia na Obszarze Wiejskim, wybudowanie 219 nowoczesnych szkół dla 460 tys. uczniów, co pozwoli ograniczyć negatywne zjawisko trzyzmianowych lekcji w przeludnionych szkołach oraz osiągnięcie w 2029 r. dynamiki budowy 10 tys. mieszkań pod wynajem rocznie. Dla realizacji tego ostatniego celu dokonano przekształcenia państwowego Otbasy Bank w wyspecjalizowaną instytucję deweloperską oferującą finansowanie, zarządzanie budowami i obrót gotowymi mieszkaniami.

Ważnym obszarem, w którym Kazachstan może się pochwalić sukcesami na światowym poziomie (w rankingu ONZ zajął 24. miejsce), jest digitalizacji usług publicznych. Obecnie trwają prace nad stworzeniem kompleksowego cyfrowego ekosystemu, w całości opartego na osiągnięciach i technologiach rodzimego sektora IT. Do jego rozwoju przyczynił się w istotnym stopniu cyfrowy Astana Hub, w którym uczestniczy ponad 1500 podmiotów, w tym ok. 500 zagranicznych. Kazachstan, mając świadomość szybko rosnącej konkurencji ze strony uzbeckiej „Doliny Krzemowej”, dąży do stworzenia największego cyfrowego hubu w regionie oraz uzyskania silnej pozycji regionalnego lidera w rozwoju sztucznej inteligencji (AI). 

Do końca 2025 r. mają zostać zakończone prace nad platformą Alem.AI, której celem jest skupienie, integrowanie inwestycji i procesów wdrożeniowych najnowszych globalnych technologii sztucznej inteligencji. Jednym z celów aktywnych działań w tym zakresie jest przygotowanie młodych Kazachów do korzystania z technologii AI i implementacja programów edukacyjnych na różnych poziomach szkolnictwa. 

Aktualnie kursy z tego zakresu we współpracy z Google są uruchomione już na 15 uczelniach w kraju. Opracowywany jest też zaawansowany program AI-Sana kształcenia profesjonalistów w tym zakresie. Podobnie jak w wielu innych państwach świata, w Kazachstanie trwają dyskusje polityków, specjalistów, naukowców i prawników nad potencjalnymi zagrożeniami, jakie niesie popularyzacja rozwiązań AI w różnych dziedzinach życia oraz jak przeciwdziałać wynikającym z tego zagrożeniom dla społeczeństwa, nie hamując jednocześnie rozwoju AI.

Podsumowanie

Kazachstan jest i co najmniej przez obecny rok pozostanie na pozycji politycznego i gospodarczego lidera Azji Centralnej. Cele polityczne, dostrzeganie gospodarczych i społecznych wyzwań, a także strategia wykorzystywania szans i możliwości republiki dla wzmocnienia jej międzynarodowej pozycji dowodzą skuteczności w zarządzaniu państwem przez prezydenta Tokajewa. 

Pomimo dostrzegalnie mocniejszej regionalnej pozycji, rosnącego poziomu życia społeczeństwa i stopniowego ograniczania negatywnych zjawisk sygnalizowanych przez organizacje międzynarodowe (np. korupcja, niedostatek wolności obywatelskich) przed Astaną stoją nowe, ale i stare wyzwania. Planowane działania prezydenta na 2025 i kolejne lata wskazują na świadomość potrzeby kontynuowania i przyspieszenia realizowanych reform w sferze społecznej i politycznej. 

Po krwawych wydarzeniach ze stycznia 2022, władze w Astanie przyjęły kurs „wsłuchiwania się w głos społeczeństwa”, aby szybko i skutecznie rozwiązywać sygnalizowane problemy i powody niezadowolenia, unikając potencjalnego ponownego zachwiania równowagi wewnętrznej. Stąd też zwiększone wydatki na szkolnictwo czy służbę zdrowia, a także rozwój turystyki i rozmaite formy wspierania rozwoju dzieci i młodzieży.

Rok 2025 ma być kolejnym, w którym Kazachstan będzie regionalnym liderem w pozyskiwaniu inwestycji zagranicznych oraz pod względem poziomu dynamiki rozwoju gospodarczego. Prezydent Tokajew nie ukrywa, że wskaźniki ekonomiczne za 2024 są optymistyczne, ale niewystarczające. 

Nie jest jeszcze jasne, jakie decyzje podejmą w tym roku decydenci ekonomiczni, aby zwiększyć wzrost gospodarczy, ograniczyć inflację i deprecjację tenge. Bez wątpienia kontynuowane będą inwestycje rozwojowe w trzech obszarach ważnych społecznie i gospodarczo: rolnictwie, transporcie i energetyce.  

Poważnym wyzwaniem jest utrzymanie obecnego kursu polityki zagranicznej. Problemem mogą być próby „przechylenia szali” przez mocarstwa, czyli wymuszenia na Astanie definitywnego opowiedzenia się po jednej ze stron, z jednoczesnym ograniczeniem relacji z innymi. Za bezpodstawne można jednak uznać obawy, że Astana ugnie się wobec potencjalnej agresywnej postawy Moskwy lub Waszyngtonu oczekujących korekty działań politycznych i gospodarczych korzystnej dla którejś z tych stolic. Można przyjąć za pewnik twarde zapewnienia prezydenta o kontynuowaniu obecnego kursu polityki zagranicznej, bez faworyzowania czy dystansowania się wobec którejkolwiek ze stron centralnoazjatyckiej gry politycznej. 

Jerzy Olędzki Doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, pracę doktorską złożył na Wydziale Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, magister ekonomii i europeistyki, absolwent Wydziału Zarządzania Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (obecnie Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna) i Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2011 r. specjalizuje się w zagadnieniach geopolitycznych Azji Centralnej i aspektach polityczno-ekonomicznej oraz militarnej współpracy regionalnej. Autor książki "Mocarstwo z panazjatyckiej mozaiki. Geneza i ewolucja Szanghajskiej Organizacji Współpracy".